اردشیر پشنگ
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
تعیین سرنوشت کرکوک یکی از مهمترین دغدغه های مقامات و گروههای مختلف کُرد عراقی طی 9 سال اخیر بوده است. تاریخ مبارزانی کُردها در عراق نیز حاکی از آن است هرچند گروههای کُرد تنها در برهه های بسیار کوتاه و گذرایی قدرت در این استان را از آن خود کرده اند و در بیشتر زمانها این دولتهای مرکزی مختلف این کشور بوده اند که بر این شهر حاکم بوده اند؛ اما با اینحال کُردها هرگز از خواسته تاریخی خود برای الحاق این استان به سایر مناطق کُردنشین پا پس نکشیده اند. خواسته ای که در آن سوی میدان نیز همواره با مخالفت و مقاومت دولتهای عراقی مواجه بوده است به نحوی که سه دولت پادشاهی، جمهوری های اقتدارگرا و جمهوری فدرال که از نظر ماهیتی و ساختار نهادی کاملاً با یکدیگر تمایزات اساسی و آشکار داشته اند در طول تاریخ در این خصوص که کرکوک به کُردها واگذار نشود، اشتراک نظر داشته اند. این اشتراک دیدگاه در بین دولتهای مختلف عراقی که دارای شاکله هویتی عرب بوده اند را امروزه نیز می توان در میان گروههای مختلف عرب این کشور چه شیعی و چه سُنی مشاهده کرد. این در حالی است که طی چند سال گذشته و بخصوص ماه های اخیر که رقابتی بسیار شدید و بعضاً نامصالحه جویانه ای در بین گروههای سیاسی و مذهبی مختلف عرب همچون حزب الدعوه اسلامی (ائتلاف دولت قانون)، جریان صدر، مجلس اعلای اسلامی، کنگره ملی، حزب فضیلت و ائتلاف العراقیه وجود داشته است و این گروهها برای تضعیف دیگری از هیچ اقدامی ولو اتحاد با کشوری خارجی جهت افزایش وزن در داخل و … فروگذار نکرده اند اما با اینحال هربار که این گروهها در خصوص کرکوک و ماده 140 قانون اساسی صحبت نموده اند همگی دارای یک اشتراک نظر اساسی بوده اند و آن تاکید بر هویت عراقی این شهر و مخالفت آشکار و یا ضمنی برای عملی شدن ماده مذکور قانون اساسی و در نتیجه واگذاری احتمالی این استان به کُردها بوده است.
واژگان کلیدی: عراق، کرکوک، ماده 140 قانون اساسی عراق، کُردها
تحلیل رخداد:
مواضع گروههای مخلف عرب در خصوص کرکوک
دو گروه صدر و ائتلاف دولت قانون از جمله مهمترین رقبای سیاسی عرب شیعی در عراق محسوب می شوند که در سابقه روابط چند سال اخیر آنها حتی درگیری مسلحانه و شدید خیابانی نیز به چشم می خورد. این دو گروه اخیراً نیز بر سر موضوع باقیماندن و یا استیضاح و برکناری نوری مالکی از قدرت به شدت در برابر هم ایستاده اند. مقتدی صدر در کنار گروه عمدتاً سنی العراقیه و کردها (تحت رهبری مسعود بارزانی) تلاش وافری کرده و می کنند تا نوری مالکی را پس از هفت سال از قدرت برکنار سازند و برای این مهم حتی به نوعی یک محور سیاسی بنام اربیل –نجف نیز تشکیل داده اند.
طی چند ماه گذشته هم روابط شخصی رهبرانی همچون مقتدی صدر با مسعود بارزانی و جلال طالبانی نیز در گرم ترین حالت ممکنه خود تا بحال بوده است. اما به رغم این نزدیکی ها و گرمی ها شاهد آن هستیم که در خصوص مساله کرکوک مواضع مقتدی صدر نه تنها هیچ شباهت و نزدیکی با خواست کُردها ندارد بلکه کاملاً متاثر از ادبیات گفتاری نوری مالکی و موضع ائتلاف دولت قانون و شخص نخست وزیر است.
مواضع جریان صدر در خصوص کرکوک: در همین خصوص مقتدی صدر در گفتگویی با شبکه سومریه اعلام داشته است که کرکوک به همه مردم عراق تعلق دارد و اضافه کرده است: «با تمامی احترامی که برای برادران کُردم قائل هستم باید بگویم که کرکوک شهری عراقی است و به تمامی افرادی که در آن زندگی می کنند اعم از کُرد، عرب، سنی و شیعه تعلق دارد.» رهبر جربان صدر همچنین افزوده است که اختلاف بر سر نفت و گاز مساله ای جدا از واگذاری کرکوک به اقلیم کردستان است وی همچنین مدعی شده است که در دیدار با مقامات کُرد این کشور، به رغم پیش کشیدن موضوع کرکوک، اما هیچیک از آنها صحبتی در خصوص بازگرداندن این استان به اقلیم کردستان نداشته اند.
مواضع ائتلاف دولت قانون در خصوص کرکوک: حال در این خصوص می توان به دیدار ماه گذشته مالکی در قالب برگزاری جلسه هیات دولت در کرکوک اشاره کرد. مالکی که وزرای کُرد کابینه اش جلسه دولت در کرکوک را تحریم کرده بودند با پوشش نیروی هوایی، یک گارد توپخانه و هزار نیروی امنیتی وارد کرکوک شده بود در کنفرانسی مطبوعاتی تاکید کرده بود که «کرکوک دارای یک هویت عراقی است.» در همین زمینه همیچنین می توان اعلام مواضع جدید «علی دباغ» سخنگوی دولت عراق را به عنوان یک شاهد مثال دیگر جهت اثبات اشتراک مواضع مقتدی صدر با نوری مالکی در خصوص کرکوک را آورد. وی در کنفرانسی مطبوعاتی طی روزهای اخیر گفته است که مساله کرکوک و دیگر مناطق مورد مناقشه میان قومیت های مختلف با اجرای ماده 140 قانون اساسی حل نمی شود. بلکه می بایست یک توافق سیاسی در این خصوص بین گروههای مختلف قومی و مذهبی ایجاد کرد.
مواضع ائتلاف العراقیه در خصوص کرکوک: مواضع ائتلاف العراقیه با رهبری ایاد علاوی نیز کاملاً شبیه به مواضع دو گروه عرب شیعی مورد اشاره است. بطور مثال پس از آنکه در هنگامه نوروز بحث اعلام استقلال احتمالی منطقه کردستان عراق توسط مسعود بارزانی به جنجالی رسانه ای در این کشور تبدیل شد برخی از اعضای بلند پایه العراقیه اعلام داشته بودند که حتی در صورت این اقدام هرگز اجازه الحاق کرکوک را به کُردها نخواهند داد.
چرایی مخالفت اعراب با واگذاری کرکوک به کُردها
در خصوص چرایی اشتراک نظر میان گروههای مختلف رقیب عرب در عراق باید گفت یکی از مهمترین این دلایل به اهمیت ژئواستراتژیک کرکوک از نظر ژئواکونومیک (منابع گسترده نفتی)، ژئوپلتیک (از نظر موقعیت و عمق جغرافیایی آن و …)، ژئوکالچر (از نظر تقویت هویت کُردی و …) باز می گردد. این موقعیت فوق العاده وقتی در کنار سابقه بیش از 9 دهه مبارزه جنبش کُردی در این کشور (گاه برای استقلال و گاه برای خودمختاری داخلی) و همچنین مواضع رهبران فعلی جنبش کُردی (مسعود بارزانی، جلال طالبانی، نوشیروان مصطفی و حتی رهبران کُرد اسلامگرا) این منطقه قرار می گیرد برای تمامی گروههای حال حاضر عراقی این چشم انداز را تبیین می کند که الحاق کرکوک به اقلیم کردستان عراق به مثابه فراهم شدن شرایط جهت علام استقلال یکجانبه از سوی آنها و در نتیجه تجزیه و به خطر افتادن تمامیت ارضی عراق خواهد بود. امری که به نظر می رسد حداقل در زمان فعلی خط قرمز تمامی گروههای عرب عراقی محسوب می شود.
چشم انداز پیش رو
به نظر می رسد به رغم تضادها و مشکلات عدیده و اختلاف نظر و منافع اساسی که بسیاری از گروههای سیاسی عرب اعم از سنی و یا شیعه با یکدیگر دارند که اوج آن را در مخالفت با تداوم نخست وزیری نوری مالکی نیز مشاهده می کنیم؛ همه این گروهها در خصوص عدم واگذاری کرکوک به کُردها اشتراک نظر دارند. البته در این خصوص می بایست یک استثنا و یا احتمال را نیز در نظر گرفت. چنانچه وضعیت رضایت گروههای عرب سنی از میزان مشارکتشان در قدرت و تسهیم در منافع ملی روند فعلی را داشته باشد در نتیجه گرایش آنها برای ایجاد استانها و مناطق فدرالی همچون اقلیم کردستان عراق افزایش خواهد یافت کما اینکه تا کنون در استان عرب سنی نشین از جمله صلاح الدین بطور جدی این خواسته مطرح و در حال پیگیری است در چنین حالتی میزان مخالفت اعراب سنی با کُردها برای الحاق کرکوک و دیگر مناطق مورد نظر به منطقه خودشان کمتر خواهد شد اما هیچوقت این اختلاف از بین نخواهد رفت چرا که اعراب سنی نیز خود از یکی از گروههای مدعی این مناطق محسوب می شوند.
اما در کل باید گفت در فضای سیاسی فعلی عراق که مخالفتها و انتقادها علیه نخست وزیر این کشور برای ادامه کارش بالا گرفته است مطرح شدن مسائلی همچون تعیین سرنوشت کرکوک باعث تغییر صف بندی ها و ائتلاف و اتحادهای فعلی خواهد شد. این صف بندی ها اینک در قالب محور اربیل- نجف در برابر بغداد است که با جدی شدن مساله کرکوک به صف بندی اربیل –بغداد تغییر خواهد کرد. این بدان معنا است که نزدیکی و تعامل گرم و دوستانه رهبران عراقی همچون مسعود بارزانی، ایاد علاوی و مقتدی صدر مبتنی بر یک اتحاد استراتژیک نبوده و کاملاً تاکتیکی است لذا این وضعیت پس از حل مساله تداوم نخست وزیری نوری مالکی (از طریق استیضاح مالکی و یا حصول توافق و امتیازگیری از وی) کاملاً دچار دگرگونی خواهد شد.
