احسان جعفری فر[1] و مهسا یزدان پناه[2]

مرکز بین المللی مطالعات صلح –  IPSC

در سال‌های اخیر عراق یکی از مقاصد اصلی صادرات ایران بوده است. میانگین رشد صادرات ایران به عراق طی سال‌های 1383 تا 1391 ۴۳ درصد بود و در مدت ده سال (1384-1394) صادرات ایران از 1.2 به 6.2 در سال 94 (جز سال 92) رسیده است. باوجود کاهش شدید واردات عراق از جهان در سال 2015، واردت این کشور از ایران مانند سال‌های گذشته رشد مثبت داشته است، اما دلایل استحکام روابط تجاری دو کشور و فرصت‌ها و چالش‌ها آینده چه می‌تواند باشد؟

صادرات ایران به عراق در سال 95 حدود 6 میلیارد و 131 میلیون دلار کالا صادرات ایران به عراق بوده است و در سال 96، عراق رتبه سوم در بین کشورهای هدف صادراتی ایران قرارگرفته است؛ اما این روند رشد به معنای آن نیست که حجم مبادلات در یک کالای مشخص افزایش‌یافته است. علل متعددی چون رکود در فعالیت‌های برخی حوزه‌ها مثلاً عمرانی و ساخت‌وساز، توجه به رشد صنایع داخلی عراق و حتی جایگزینی بازارها با پتانسیل بالاتر، سود بیشتر و از طرف ایران نیز بوده است. بااین‌حال در میان 15 کشور همسایه که ایران روابط تجاری دارد، صادرات کالا به عراق در رتبه نخست قرار دارد و کم‌وبیش نسبت به دیگر کشورهای منطقه وابستگی تجاری نسبتاً بیشتری به واردات از ایران ایجاد کرده است. مهمترین دلایل جذابیت بازار عراق به سبب رشد مداوم حجم تولید، دورنمای مثبت رشد صادرات نفت خام، افزایش جمعیت، نیاز روزافزون به مصالح ساختمانی و کالاهای مختلف، تلاش برای صنعتی شدن و حمایت‌های دولتی از سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و بازسازی عراق است. کشور عراق 95 درصد کالاهای صنعتی خود را وارد می‌کند

 تأثیر روابط  اقتصادی در حوزه ی  سیاسی

همانطور که پیشتر ذکر شد جذابیت های بازار عراق برای کشورهای منطقه و غیر منطقه ای رو به افزایش است. این به منزله‌ی اینست که به نسبی که شاهد افزایش امنیت و ثبات در عراق پس از شکست داعش هستیم رقبای بیشتری برای صادرات حضور پیدا خواهد کرد. در کنفرانس کویت که با حضور 74 کشور و بیش از ۱۰۰۰ شرکت و سرمایه‌گذار در بهمن ماه سال 96 برگزار شد بر اساس لیست منتشر شده ،فنلاند 10 میلیون دلار،اتحادیه اروپا 400 میلیون دلار،بانک توسعه اسلامی  500 میلیون دلار،ژاپن  600 میلیون دلار،قطر  یک میلیارد دلار،انگلیس  یک میلیارد دلار،عربستان یک و نیم میلیارد دلار،صندوق عربی توسعه یک و نیم میلیارد دلار،کویت  دو میلیارد دلار،بانک بین المللی پول 4.7 میلیارد دلار،ترکیه پنج میلیارد دلار و امارات  حدود شش میلیارد دلار ، در این نشست وعده سرمایه گذاری و ارائه وام  به عراق داده اند. این در حالی است که  در حال حاضر کشور ترکیه با 29.5 درصد، ایران با 17 درصد، چین با 13.6 درصد، آمریکا با 8.6 درصد و آلمان و کره‌ی جنوبی با 5.5 درصد بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده کالا و خدمات به عراق هستند. ایران با 10.5 میلیارد دلار (مجموع کالا و خدمات) و دارا بودن سهم 17 درصدی، رتبه‌ی دوم شرکای مهم وارداتی عراق را به خود اختصاص داده است.

باید توجه داشت که باتوجه به ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ای برای همکاری در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی، تجاری و اقتصادی می‌توان گفت با سه دسته نیاز از سوی عراق مواجه هستیم که به توسعه روابط با ایران کمک خواهد کرد:

 دسته اول نیازهای قطعی عراق است که احتمالاً تحت شرایط سیاسی مختلف بر سر جای خود باقی خواهد ماند و به دلیل نیازی که در بازار آن‌ها وجود دارد و از طرفی هم به دلیل رقابتی بودن قیمت و کیفیت عملاً رقیبی نخواهد داشت و به نظر می‌رسد به روند خود ادامه دهد. دسته دوم، همکاری‌های استراتژیک بین ایران و عراق است که ممکن است در اثر تغییر دولت‌ها دچار تغییر شود، همکاری‌هایی که عمدتاً به تعریف و اجرای پروژه‌های کلان درزمینه های مختلف برمی‌گردد، اما در حال حاضر پروژه کلان فعالی در عراق وجود ندارد که بخواهد با تغییر دولت همکاری‌های استراتژیک دو کشور را تحت تأثیر قرار دهد. دسته سوم این تعاملات رویکرد تولید در داخل و فروش در مقصد است که به کالاهای کوچک‌تر و ساده‌تر مربوط می‌شود، یعنی کالاهایی که از فنّاوری و ارزش‌افزوده کمی برخوردار هستند. این دسته از کالاها می‌تواند در دوره جدید سیاسی در این کشور در داخل عراق تولید و تقویت شود و این مسئله باعث خواهد شد که ایران در میان‌مدت و بلندمدت برخی از بازارهای خود در عراق را از دست بدهد.این نیاز ها را باتوجه به اینکه بانک جهانی و حکومت عراق تخمین کرده‌اند که برای بازسازی در حال حاضر در حدود ۸۸ میلیارد دلار (حدود ۷۱ میلیارد یورو) نیاز است ایران میتواند در دوره کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت کسب کند. بدین معنا که میتواند برای دسته اول برنامه ریزی بلند مدت اقتصادی و سیاسی کند، برای دسته دوم میزان بالانس اقتصادی و سیاسی را چون دسته سوم تنظیم کند مثلاً  قبل از خودکفایی عراق در دسته سوم  بدنبال سود سریع باشد. از طرفی تجربه ایران در عرصه بازسازی پس از جنگ و آمادگی بعنوان کشور همسایه نیز موثر است. مهمترین مزایای عراق برای ایران شامل پتانسیل‌های اقتصادی، نزدیکی جغرافیایی، مناطق آزاد تجاری، مرزهای طولانی مشترک، وجود ۶ گذرگاه مرزی و ۱۲ بازارچه مرزی، مشترکات فرهنگی و دینی، منافع مشترک و تاثیرپذیری از وقایع داخلی یکدیگر، جمعیت رو به رشد مثبت عراق است. در پرتو سیاسی توسعه روابط اقتصادی با عراق نیز دارای اهمیت می باشداز جمله: نفوذ اسرائیل، عربستان بعنوان در عراق، تأثیر کردستان عراق بر ایران، تاثیر حفظ ثبات و انسجام عراق بر ایران، گسترش سطح روابط دول عربی با عراق، توافق‌نامه خروج نیروهای خارجی با عراق، کسب امتیازات گمرکی و تعرفه ها، کسب اعتبار حضور در داخلی ( ایران و عراق) و صحنه بین‌المللی، همراهی و کسب حمایت از عراق در مجامع و سازمان های بین‌المللی و تسهیل حل اختلافات دو کشور.

در ادامه پیشنهاداتی برای تسهیل کننده روابط اقتصادی ذکر میگردد:

1_ تسهیل تجارت حمل‌ونقل (دسترسی بدون محدودیت به وسایل حمل‌ونقل صادراتی)

2_ تسهیل تجارت در گمرک و تشریفات و کاهش در هزینه‌های بارگیری تخلیه و انبارداری در گمرکات

3_ تسهیل تجارت در مبادلات بانکی و گشایش LC

4_ تسهیل تجارت در سرمایه‌گذاری به‌منظور دسترسی به خدمات مالی و بانکی

5_ امکان حمل ریلی و کیفیت جاده‌ها

ذکر این نکته لازم است که عراق کشوری است که ازلحاظ ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژی و ژئوکالچری بویژه برای ایران بسیار دارای اهمیت است. بدون شک ایران برای گسترش حوزه نفوذ خود در منطقه نیاز به گسترش روابط با همسایگان خود دارد بنابراین با تعمیق روابط اقتصادی می‌توان نه‌تنها به رونق اقتصاد ایران یاری رساند بلکه موفقیت‌های سیاسی آتی را هموار کند.

[1] کارشناس ارشد روابط بین‌الملل

[2] کارشناس اقتصاد