فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
با تغییر سیستم انرژی، سیاست انرژی نیز در بسیاری از کشورهای حوزه خلیج فارس تغییر خواهد کرد. در بیشتر قرن گذشته، قدرت ژئوپلیتیکی ارتباط نزدیکی با سوخت‌های فسیلی داشت.ترس از تحریم نفت یا کمبود گاز برای ایجاد اتحاد یا شروع جنگ کافی بود و دسترسی به ذخایر نفتی ثروت زیادی را به همراه داشت. در دنیای انرژی های پاک، مجموعه جدیدی از برندگان و بازندگان ظاهر خواهند شد. کشورها یا مناطقی که بر فناوری پاک تسلط دارند، انرژی سبز صادر می کنند یا سوخت فسیلی کمتری وارد می کنند و از سیستم جدید سود می برند. اما کشورهایی که به صادرات سوخت های فسیلی متکی هستند مانند عربستان ممکن است شاهد کاهش قدرت باشند.(1) به تدریج قدرت کشورهایی که بازیگران بزرگی در اقتصادهای سوخت فسیلی هستند، یا شرکت های بزرگی مانند شرکت های نفتی،نیز از بین خواهند رفت.(2)
امنیت انرژی یک جزء کلیدی امنیت ملی هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی است. عربستان در سال 2016، برنامه استراتژیک چشم انداز 2030 خود را در راستای انرژی تجدیدپذیر برای کاهش نفوذ نفت در برق را اعلام کرد . اکنون باید دید که چه سیگنال مهم سیاست خارجی و داخلی باعث شده که عربستان در مسیر اصلاحات پیش رونده در زمینه سیاست بین المللی تغییر سیستم انرژی ،درحفاظت از آب و هوا قرار گیرد؟
– جنبه های سیاسی انرژی تجدید پذیر
دو مکتب فکری در مورد انتقال انرژی وجود دارد.یکی بر این باور است که این نوعی سیاست واقعی انرژی پاک است که با تمایل به کسب مزیت اقتصادی مشخص می شود. اقدامات چین، آمریکا و اروپا منعکس کننده این نوع تفکر است. اما مورد دیگر این است که انرژی پاک ژئوپلیتیک بسیار کمتری را در بر می گیرد و گسترش انرژی های تجدیدپذیر راهی برای کاهش و پایان دادن به وابستگی به کشورهای تولیدکننده نفت ودرگیری های احتمالی است. (3)
ریاض آشکارا در تلاش برای تولید سرمایه سیاسی ، از طریق این ابتکارات است. لذا سعی کرد برای میزبانی یک نشست منطقه ای سطح بالا در مورد مسائل آب و هوایی در اکتبر 2021 با هدف ظهور به عنوان بازیگر اصلی خاورمیانه برای مشارکت بین المللی در این موضوع دیده شود. (4)
مزرعه خورشیدی سافت بانک ژاپنی یکی از پروژه های زیربنایی با سرمایه گذاری مشترک برای ایجاد بزرگترین نیروگاه خورشیدی جهان در عربستان است. با خروجی مورد انتظار بیش از 200 گیگاوات، تاریخ مورد انتظار تکمیل پروژه آنها تا سال 2030 است.در حالی که پروژه زمان زیادی تا تحقق دارد، اما به عنوان یک نشانه اصلی از برنامه سیاسی و اقتصادی عربستان سعودی برای آینده است.(5)
از نظر سیاست داخلی،یک سیاست مترقی محیطی و اقلیمی زیربنای ادعای رهبری مذهبی خاندان سلطنتی سعودی است. در چشم انداز 2030 عربستان آمده است: با احترام به محیط زیست و منابع طبیعی خود به وظایف اسلامی، انسانی و اخلاقی خود عمل می کنیم.(6)
این پادشاهی کسری بودجه 9.3 درصد و نرخ بیکاری حدود 13 درصد دارد. و با وجود این که عربستان سعودی از نظر تحمل اجتماعی به طور قابل توجهی از سایر کشورها عقب است، اصلاحاتی در حال انجام است، حتی در مواجهه با اقتصاد عقب مانده و تحولات اجتماعی که می تواند برای ثبات در پادشاهی گران تمام شود.علاوه بر این، فشار سیاسی نیز عامل مهمی در افزایش انرژی خورشیدی است. انرژی خورشیدی برای عربستان یک چشم انداز است و می تواند ساختار سیاسی و اجتماعی پادشاهی را در جنبشی که بسیار قابل دوام تر است – از نظر مالی و منطقه ای تغییر دهد.(7)
عربستان و امارات به ویژه از زمان شروع همه گیری، دو بازیگر فعال در این منطقه بوده اند. هدف فوری آنها استفاده از انرژی های تجدیدپذیر برای مصرف داخلی و در نتیجه آزاد کردن نفت و گاز برای صادرات است، اما آرزوی بلندمدت آنها تبدیل شدن به صادرکنندگان برتر انرژی سبز است.
انرژی های تجدید پذیر می تواند درروابط سیاسی بین عربستان و اروپا (به ویژه اتحادیه اروپا) که در چند سال گذشته ، و عمدتاً به دلیل اختلافات شدید بر سر جنگ در یمن و حقوق بشر ضعیف بوده ،باهمکاری شدید در زمینه گذار اقتصادی و انرژی این روند را معکوس کند.(8)
عربستان هم از نظر سیاسی هم محیطی و اقتصادی، به دنبال انرژی خورشیدی با روایت مدرن‌سازی استبداد ، در کنار دین، علم، فناوری و سیاست فنی در ایجاد قدرت می باشد تا مشکلات درون مرزهای خود را برطرف ،و پایه حکومتی خود را بایک توسعه پایدار محکم نماید.
– جنبه های اقتصادی انرژی تجدید پذیر
درآمدهای حاصل از تجارت نفت عامل غالب در مشروعیت اقتصادی خاندان حاکم سعودی است، زیرا بخش بزرگی از درآمد برای تغذیه مردم استفاده می شود. 80 درصد از نیروی کار در مشاغل خدمات عمومی با درآمد خوب به کار گرفته می شوند. دولت سعودی همچنین برای شهروندان خود آموزش رایگان و دسترسی رایگان به مراقبت های بهداشتی فراهم می کند. علاوه بر این، قیمت آب، برق، بنزین و مسکن بسیار پایین‌تر از قیمت‌های بازار جهانی است. بنابراین اهمیت استراتژیک منابع فسیلی برای تعهد عربستان به اهداف الزام آور حفاظت از آب و هوا بسیار می باشد.(9)
در عربستان سعودی نفت به عنوان ابزار اصلی برای تامین تقاضای اولیه انرژی باقی مانده است. مصرف داخلی نفت در عربستان مشکل ساز شده است.(10) زیرا مصرف فرآورده های نفتی میزان نفت موجود برای صادرات را کاهش می دهد و هزینه فرصت قابل توجهی را برای این کشور صادرکننده نفت ایجاد می کند. (11)
این نشانه روشنی است که منابع انرژی مقرون به صرفه و غیر هیدروکربنی در این کشور به شدت مورد نیاز است.در عربستان سعودی، تغییرات آب و هوایی و پیامدهای آن به ویژه در سال های اخیر قابل توجه بوده است. امروزه سرانه مصرف برق در عربستان سعودی دو برابر آلمان است. حدود یک چهارم کل تولید نفت عربستان برای تولید انرژی منحرف می شود. با این حال، نفت و گاز مورد استفاده برای تولید برق داخلی می تواند به طور سودآور در بازارهای جهانی به فروش برسد.
توسعه جمعیتی در عربستان احتمالاً وضعیت را تشدید خواهد کرد.برآوردهای اخیر نشان می دهد که جمعیت در 20 سال آینده حدود 30 درصد رشد خواهد کرد.بر همین اساس ، تغییرات اقلیمی و رشد جمعیت منجر به دو برابر شدن مصرف برق در عربستان طی ده سال آینده خواهد شد.عربستان نیز مانند دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس نشانه های زمان را تشخیص داده است. عربستان به طور فزاینده ای در حال سرمایه گذاری در منابع انرژی جایگزین برای تضمین امنیت انرژی و تامین در دهه های آینده است. عربستان چندین سال است که به دنبال ساخت برنامه هسته ای غیرنظامی است. لذا از سال 2010، زیرساختی را برای انتقال انرژی مورد نظر با شهر ملک عبدالله برای انرژی اتمی و تجدیدپذیر ایجاد کرده است. بر اساس این طرح حدود 15 درصد از کل انرژی مورد نیاز کشور تا سال 2040 توسط انرژی هسته ای تامین می شود.(12)
عربستان در پروژه های ساخت و ساز با ظرفیت 3.3 گیگاوات خورشیدی مشغول است و اولین مزرعه بادی کشور را در دومات الجندل ساخته است – که با ظرفیت 400 مگاوات، بزرگ ترین مزرعه در خاورمیانه و شمال آفریقا است.(13)
هدف مهم این چشم انداز را توانایی پوشش اکثر انرژی مورد نیاز با انرژی خورشیدی برای تحریک اقتصاد صادرات داخلی و فرار از وابستگی به تجارت نفت و گازاعلام نموده است.
در راستای این چشم انداز، 39 درصد از اشتغال در عربستان سعودی با انرژی های تجدید پذیر را پیش بینی کرده است. (14)برنامه تحول ملی عربستان در سال 2020 نیزدر طرح اولیه ،هدف را برای ایجاد 7774 شغل در زمینه انرژی های هسته ای و تجدیدپذیر تا سال 2030 مشخص کرده است.(15)
اما انتظار برای مشاغل ایجاد شده به طور خاص در انرژی های تجدیدپذیر قطعی نیست. زیرا اهداف انرژی پاک نیاز به مواد و ثبات کافی برای استراتژی‌های تنوع اقتصادی دارد.هم چنین مشخص نیست که آیا تبدیل مشاغل با درآمد بالا و دانش محور به مشاغل نصب، بهره برداری و نگهداری که سهم قابل توجهی در افزایش اشتغال انرژی های تجدیدپذیر دارند، برای شهروندان مطلوب و مورد استقبال قرار خواهد گرفت؟
در مذاکرات سالانه آب و هوای سازمان ملل، عربستان سعودی و روسیه به طور معمول نقش مخرب ایفا می کنند. عربستان سعودی می‌خواهد از هر دو طرف استفاده کند: یک طرح بزرگ برای توسعه انرژی خورشیدی خود در حالی که به تولید نفت و گاز ادامه می‌دهد.(16)
در عربستان بخش دولتی بر اقتصاد تسلط دارد، در بازسازی اقتصاد داخلی، خاندان سلطنتی نیز به مشارکت بخش خصوصی متکی است. بر اساس چشم انداز 2030 عربستان، سهم شرکت های خصوصی در تولید ناخالص داخلی از 40 درصد در حال حاضر به 65 درصد افزایش می یابد. برای این منظور، شرکت های عمدتا دولتی قرار است خصوصی شوند.علاوه بر این، پیش نیازهای مشارکت عمومی-خصوصی و بهبود فضای سرمایه گذاری برای سرمایه گذاران خارجی باید ایجاد شود.در حال حاضر پروژه های سرمایه گذاری چند میلیاردی توسط بازیگران بخش خصوصی هنوز از مرحله برنامه ریزی خالص فراتر نرفته اند.با این حال، بزرگترین مانع سرمایه گذاری احتمالاً مداخله دولت در بازارهای انرژی است. با توجه به یارانه های عظیم نفت و گاز، منابع جایگزین انرژی در حال حاضر به سادگی در عربستان سعودی قابل رقابت نیستند.(17)
– فرصت ها
افزایش مداوم تقاضای برق در عربستان سعودی به این معنی است که تولید برق باید گسترش یابد. عربستان سعودی به دلیل قرار گرفتن در کمربند خورشیدی از نظر جغرافیایی مناسب است و همین امر باعث شده است تا به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی خورشیدی تبدیل شود.(18)
این واقعیت که درآمد حاصل از استخراج و صادرات انرژی برای اقتصاد کشورهای خلیج فارس اهمیت وجودی دارد. سهم این درآمدها در تولید ناخالص داخلی از 30 درصد در امارات متحده عربی تا حدود 60 درصد در عربستان سعودی و قطر متغیر است. با کاهش تقاضای جهانی نفت، آماده سازی برای دوران پس از نفت ، که به عقیده آنها چند دهه طول می کشد تا تحقق یابد ، کم کم به اولویت دولت عربستان تبدیل می شود.از طریق این توافق، اتحادیه اروپا می‌تواند از تلاش‌های شرکای خلیج‌فارس خود از جمله عربستان برای تنوع بخشیدن به ترکیب انرژی خود با گسترش قابلیت‌های انرژی سبز حمایت کند. این می تواند فرصت هایی برای توسعه اقتصادی پایدار ایجاد کند – و در برخی موارد حتی به ثبات سیاسی و اقتصادی در عربستان کمک کند. (19)
کشورهای حوزه خلیج فارس مانند عربستان سعودی، امارات و عمان به طور فزاینده ای علاقه مند به کسب جایگاه برتر در بازار بین المللی هیدروژن هستند که انتظار می رود در 30 سال آینده حدود 11 تریلیون دلار ارزش داشته باشد. این کشورها پتانسیل قابل توجهی برای انجام این کار دارند. تولید در عربستان در مقایسه با سایر کشورها می تواند به طور قابل توجهی ارزان تر باشد، زیرا این کشوردسترسی بیشتری به انرژی خورشیدی نسبت به هر منطقه دیگری از جهان دارد.
عربستان سعودی با این فرصت می تواند با استفاده بالقوه صنعت هیدروژن از برخی زیرساخت‌های موجود – مانند تأسیسات بندری، پایانه‌های صادرات و واردات LNG، خطوط لوله گاز، گنبدهای نمک برای ذخیره‌سازی ، شرکت‌های نفت و گازی را که از بازارهای انرژی‌های تجدیدپذیر سنتی جدا شده‌اند و در خطر سقوط هستند، نجات دهد. در همین راستا عربستان سعودی روی ظرفیت هیدروژن خود کار می کند و هدف آن تولید سالانه 29 میلیون تن هیدروژن آبی و سبز تا سال 2030 است. (20)
– چالش ها
دلیل تغییر پارادایم به سمت سیاست پیشروتر آب و هوا و حفاظت از محیط زیست ، در درجه اول پایان قابل پیش بینی نظام دولتی رانتی خالص در عربستان سعودی است. در حال حاضر 90 درصد از کل درآمد صادراتی از طریق فروش نفت خام یا فرآورده های نفتی حاصل می شود. در چند دهه آینده،عربستان احتمالاً با چالش‌های اقتصادی با ابعاد بی‌سابقه‌ای مواجه خواهد شد که ناشی از انقراض تدریجی منابع فسیلی انرژی، وابستگی به سطح قیمت نفت، و تنش‌های سیاسی داخلی، اول از همه نرخ بالای بیکاری جوانان است.(21)تحولات در سیستم انرژی جهانی به شدت بر عربستان سعودی که یکی از سهام داران اصلی در سیستم فعلی انرژی جهانی هستند، تأثیر خواهد گذاشت.
عربستان یک دولت رانتی است که بخش قابل توجهی از درآمد مالی خود را از اجاره و از طریق صادرات منابع طبیعی خود به دست می آید. بنابراین، این منبع درآمدی که از خارج تامین می شود، نیاز به مالیات بر شهروندان را کاهش می دهد. دولت اجاره را به گروه های ممتاز اختصاص می دهد و در ازای رضایت سیاسی، یارانه های رفاهی و اشتغال سخاوتمندانه را برای شهروندان فراهم می کند. ترتیبات رانتی مبتنی بر منابع نفت و گاز معمولاً با بروز بیشتر پیامدهای زیانبار یا “نفرین” همراه است، به ویژه اگر شرایطی مانند ضعف نهادی نیز وجود داشته باشد (22) نفرین‌ها» شامل فراوانی جنگ‌های داخلی، کاهش درآمد سرانه، هزینه‌های کمتر برای آموزش عمومی، سطوح پایین‌تر فعالیت‌های کارآفرینی، فساد، زوال اقتصادی بلندمدت، و کسری‌های دموکراتیک است.(23)
الزامات محتوای محلی برای پروژه های انرژی کم کربن باهدف بومی سازی بخش هایی از زنجیره تامین برای افزایش سهم متوسط تولید غیرنفتی در عربستان (24)و افزایش سهم غیرنفتی در تولید ناخالص داخلی در حال اجرا است.(25) بومی سازی در عربستان سعودی اجباری است، جایی که حداقل 17 درصد از نهاده های محلی در مناقصه های خورشیدی 2020 اعمال شده است. (26)بااین حال، اهداف بومی سازی بیش از حد جاه طلبانه ممکن است برای سرعت اجرای پروژه های انرژی کم کربن و مشاغل وعده داده شده مضر باشد. دلیل این امر فقدان نیروی انسانی واجد شرایط محلی، هزینه‌های راه‌اندازی شرکت‌های محلی در کشور (27) ، و رقابت خرد میان کشورهای خلیج‌فارس است که استراتژی‌های مشابهی را برای بومی‌سازی خورشیدی به کار می‌گیرند.
References
1- https://www-ft-com.translate.goog/content/a37d0ddf-8fb1-4b47-9fba-7ebde29fc510?_x_tr
_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc.
2-https://www-ft-com.translate.goog/content/a37d0ddf-8fb1-4b47-9fba-7ebde29fc510?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
4-https://www-orfonline- org.translate.goog/research/building-a-regional-approach-to-energy-security-for-bimstec/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
5-https://borgenproject-org/saudi-arabia-vs-egypt-the-race-for-solar-power-in-the-middle-east/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
7-https://borgenproject-org.translate.goog/saudi-arabia-vs-egypt-the-race-for-solar-power-in-the-middle-east/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
8-8-Previous(4
10
0-APICORP Energy Research: MENA power investment: finance and reform challenges. APICORP Energy Research, Al Khobar (2016)
تحقیقات انرژی APICORP: سرمایه گذاری در انرژی MENA: چالش های مالی و اصلاحات. تحقیقات انرژی APICORP، الخبر (2016)
11
Krane, J.: Reversing the trend in domestic energy consumption in the GCC: Consequences of success and failure?. The Abdullah Bin Hamad Al-Attiyah Foundation for Energy & Sustainable Development, Qatar (2015)
کرین، جی.: معکوس کردن روند مصرف انرژی داخلی در شورای همکاری خلیج فارس: پیامدهای موفقیت و شکست؟. بنیاد عبدالله بن حمد العطیه برای انرژی و توسعه پایدار، قطر (2015)
13-..IRENA: Renewable Energy Market Analysis: The GCC Region. International Renewable Energy Agency (IRENA), Abu Dhabi (2016)
IRENA: تجزیه و تحلیل بازار انرژی های تجدیدپذیر: منطقه GCC. آژانس بین المللی انرژی های تجدیدپذیر (ایرنا)، ابوظبی (2016)
Refer to the site in the source number 30
14-MEES: Saudi Arabia’s Transformation Plan Already Running Out of Time. Middle East Economic Survey (MEES), Beirut (2016)
عربستان پروژه های جدید خورشیدی را آغاز می کند، با اهداف بلندمدت واقع بینانه می شود. بررسی اقتصادی خاورمیانه (MEES)، بیروت (2016)
Refer to the site in the source number 70
15-Fattouh, B., Sen, A.: Saudi Arabia’s Vision 2030, Oil Policy and the Evolution of the Energy Sector. Oxford Institute for Energy Studies, Oxford (2016) )
طرح تحول عربستان سعودی از قبل رو به اتمام است. بررسی اقتصادی خاورمیانه (MEES)، بیروت (2016(
Refer to the site in the source number 71
16-https://www-ft-com.translate.goog/content/a37d0ddf-8fb1-4b47-9fba-7ebde29fc510?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
19-https://www-orfonline-org.translate.goog/research/building-a-regional-approach-to-energy-security-for-bimstec/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
22-Mehlum H., Moene K., Torvik R. Institutions and the resource curse. Econ. J. 2006;116:1–20. doi: 10.1111/j.1468-0297.2006.01045.x.
24-WB, Gulf Economic Update: Economic Diversification for a Sustainable and Resilient GCC. 2019, World Bank: Washington D C.
25- ENEC. US$ 2.5 Billion In Contracts Awarded To Local Companies Participating In UAE Nuclear Energy Program. 2015; Available from: https://www.enec.gov.ae/news/latest-news/us-2-5-billion-in-contracts-awarded-to-local-companies-participating-in-uae/.
26-AlOtaibi Z.S. Current status and future perspectives for localizing the solar photovoltaic industry in the Kingdom of Saudi Arabia. Energy Trans. 2020 doi: 10.1007/s41825-019-00020
