رقابت بازیگران جهانی در قطب جنوب؛ فرصت ها و پیامدها

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح-  IPSC

قطب جنوب بر خلاف قطب شمال که یک اقیانوس یخ زده است، خشکی قاره ای به شمار می آید. از نظر قانونی، قطب جنوب یک کشور در نظر گرفته نمی شود، بلکه یک قلمرو سیاسی است که در آن چندین کشور مستقل توافق کردند قدرت را به طور مساوی تقسیم نمایند. اگرچه قطب جنوب از سال2002 دارای پرچمی است با این حال دولت ندارد، اما توسط یک مجموعه قانونی الزام آور از توافقات بین المللی اداره می شود. با توجه به اینکه سیستم حقوقی قطب جنوب وجود ندارد، اما اکثر بازدیدکنندگان قطب جنوب تابع قوانین قطب جنوب کشور خود هستند، به طور مثال هنگامی که یک شهروند استرالیایی از قطب جنوب بازدید می کند، تابع قوانین استرالیا، از جمله اقدامات، تصمیمات و قطعنامه های سیستم معاهده قطب جنوب که در قوانین استرالیا آمده است، باقی می مانند. 

اگرچه اقیانوس اطلس جنوبی در سه قرن اخیر مستعد تنش های ژئوپلیتیکی بوده و اختلافات ارضی در این منطقه وجود داشته است، اما عرض جغرافیایی 60 درجه جنوبی که تحت سیستم معاهده قطب جنوب (ATS) اداره می شود، از وضعیت سیاسی و حقوقی خاصی برخوردار است، بطوریکه در شش دهه گذشته این منطقه عاری از هرگونه درگیری مسلحانه و تنش سیاسی قابل توجه بوده است. معاهده 1959 قطب جنوب که در اوج جنگ سرد مورد مذاکره قرار گرفت، با تاکید بر صلح و علم در منطقه قطب جنوب بحث های مربوط به حاکمیت در منطقه را کنار گذاشت و کلیه فعالیت های نظامی اعم از ساخت پایگاه های نظامی و درگیری نظامی و آزمایش سلاح های هسته ای را ممنوع اعلام کرد.آرژانتین، شیلی، بریتانیا، ایالات متحده امریکا، روسیه و چین از امضاکنندگان معاهده قطب جنوب هستند و به رژیم های حقوقی آن متعهد هستند. البته سیستم معاهده 1959 قطب جنوب که در سال 1961 لازم الاجرا شد، در سال 2048 منقضی می شود.

با این حال، قطب جنوب مدعیانی دارد که به سه گروه عمده تقسیم می شوند: گروه اول مدعیان تاریخی: شامل کشورهای استرالیا، آرژانتین، بریتانیا، نیوزیلند، نروژ، فرانسه و شیلی؛ گروه دوم مدعیان محفوظ شامل کشورهای پرو، روسیه، ایالات متحده امریکا و جمهوری آفریقای جنوبی؛ گروه سوم غیرمدعیان که در میان آنها چین قدرتمندترین بازیگر است. قطب جنوب جاه طلب ترین بازیگران جهان را به دلیل منابع معدنی فراوان نظیر زغال سنگ، آهن، مس، روی، نیکل، کروم، اورانیوم،  طلا و هیدروکربن ها( با ذخایر ثابت شده 50 میلیارد بشکه نفت و بیش از 100 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی ) به سمت خود جذب کرده است. ضمن اینکه قطب جنوب بیش از 80 درصد ذخایر آب آشامیدنی شیرین جهان را در اختیار دارد.

در سال‌های اخیر، علیرغم تنش‌ها میان قدرت های جهانی، ایالات متحده امریکا توانسته است با چین و روسیه در امور قطب جنوب همکاری کند. در سال 2012، ایالات متحده و روسیه یک یادداشت تفاهم برای همکاری در قطب جنوب امضا کردند و در همان سال بازرسی های مشترکی از پایگاه های قطب جنوب انجام دادند. چین و ایالات متحده همچنین یک تفاهم نامه دوجانبه در مورد همکاری قطب جنوب در سال 2017 امضا کردند. بنابراین این واقعیت که بازی بزرگ جدید به اقیانوس اطلس جنوبی رسیده است، لزوماً نباید به معنای دوره متضادتر و پرتنش در اداره قطب جنوب باشد. نتیجه دوره جدید رقابت قدرت های بزرگ جهانی احتمالاً توسعه سیاست بین المللی را شکل خواهد داد. با این حال، ژئوپلیتیک قطب جنوب لزوماً از الگوهای مشابه در اقیانوس اطلس جنوبی پیروی نخواهد کرد. از زمان تصویب معاهده قطب جنوب، طرفین تا حد زیادی توانسته‌اند فشارها و تنش‌های ژئوپلیتیکی خارجی را قرنطینه کرده و منطقه را بر اساس همکاری اداره نمایند. طرف‌های معاهده قطب جنوب مسئولیت ویژه‌ای دارند تا اطمینان حاصل کنند که منطقه قطب جنوب به صحنه یا موضوع اختلاف بین‌المللی تبدیل نمی‌شود و همچنان ذخیره‌گاه طبیعی و اختصاص یافته برای توسعه صلح و علم است(1).

از سوی دیگر رقابت های بزرگ و شکنندگی قوانین بین المللی و بحران فزاینده منابع به این معنی است که فرضیات دیرینه پیرامون ژئوپلیتیک قطب جنوب به چالش کشیده می شوند بخصوص بعد از اتمام قوانین1959 که عملا می تواند رقابت های ژئوپلیتیکی بازیگران اصلی یعنی چین، روسیه و ایالات متحده امریکا در قطب جنوب را تشدید نماید. البته روسیه (و اتحاد جماهیر شوروی قبل از آن) خود را پیشگام اصلی در این قاره می‌داند، اما نتوانست از اکتشافات جغرافیایی خود استفاده کند و متعاقباً توسط بازیگران باهوش تر به حاشیه رانده شد. از لحاظ تاریخی، هم اتحاد جماهیر شوروی و هم روسیه همواره از موقعیت‌های پیشرو بازیگران غربی در قطب جنوب ناراضی بوده‌اند و آن را منطقه‌ای از منافع خاص شوروی/روسیه می‌دانند. البته اگر روسیه می‌خواهد در بین بازیگران پیشرو در قاره قطب جنوب باقی بماند، به تلاش‌های جدی و پرهزینه نیاز دارد. روسیه با رقابت رو به رشد بازیگران خارجی نظیر چین و هند مواجه است. کارشناسان روسی – با نگرانی فراوان – ادعا می کنند که چین علیرغم اینکه با تأخیر وارد شده است اما در حال حاضر پیشرفت فوق العاده ای در تحقیقات و اکتشافات قطب جنوب داشته است. چین مصمم است در نهایت به قدرت پیشرو قطب جنوب تبدیل شود. بر این اساس، می توان انتظار داشت که روسیه به تدریج ادعاهای خود را در قاره قطب جنوب تشدید کند(2).

تاکنون، اقدامات چین در قطب جنوب از قوانین تعیین شده مبتنی بر رفتار علم پیروی کرده است. چین در حال حاضر در حال ساخت پنجمین ایستگاه خود است، اما هنوز مجوز زیست محیطی برای آن کسب نکرده است. با این حال، امید چین به ایجاد یک منطقه ویژه مدیریت شده قطب جنوب (ASMA) در اطراف یکی از ایستگاه های تحقیقاتی خود، دیگر بازیگران قطب جنوب را نگران کرده است چرا که معتقدند چین در تلاش است تا حضور مقتدرتری در قلمرو قطب جنوب داشته باشد. ایالات متحده امریکا به طور فزاینده ای نگران جاه طلبی های چین در این قلمرو است و مایل است حضور استرالیا برای نظارت بر فعالیت های پکن بیشتر باشد. به هر حال اقیانوس های اطراف قطب جنوب مناطقی با منابع غنی و مورد علاقه استراتژیک برای ایالات متحده و چین هستند. ضمن اینکه حاکمیت بر قطب جنوب و منابع آن که توسط یک معاهده رسمی به عنوان یک مشترک جهانی اداره میشود، همکاری چین و ایالات متحده را ارتقا داده است. در سال 2015، چین موافقت کرد که با ایالات متحده بر سر یک منطقه حفاظت شده دریایی چندجانبه (MPA) در قطب جنوب همکاری کند، یک اقدام حفاظتی که در نهایت در سال 2016 با موفقیت عملیاتی شد(3).

 ایالات متحده در تمام طول سال سه ایستگاه علمی در قطب جنوب دارد و بیش از هر کشور دیگری در قطب جنوب پرسنل مستقر کرده است. وزارت امور خارجه، هیئت ایالات متحده را به نشست مشورتی سالانه پیمان قطب جنوب هدایت می کند، جایی که جامعه بین المللی در مورد طیف وسیعی از مسائل مربوط به این قاره بحث می کند. این وزارتخانه همچنین روابط نزدیکی با دبیرخانه پیمان قطب جنوب (مستقر در بوئنوس آیرس) دارد که ارتباط بین طرفین معاهده قطب جنوب را تسهیل می کند. با این حال ایالات متحده ادعاهای هفت کشور مدعی قطب جنوب را به رسمیت نمی شناسند و به طور دوره‌ای بازرسی‌هایی را از ایستگاه‌ها، تجهیزات و کشتی‌های خارجی انجام می‌دهد(4). با تمام این تفاسیر به نظر می رسد در نبود یک قانون پایدار و دائمی در مورد قطب جنوب برپایی تاسیسات و ایستگاههای علمی و تحقیقاتی در قطب جنوب به ابزارهای ژئوپلیتیک تبدیل شود که در آینده می تواند به بحران های بزرگ و غیرقابل کنترل تبدیل گردد. 

کلید واژگان، قطب جنوب، امریکا، چین، روسیه، ژئوپلیتیک، مریم وریج کاظمی

1- https://www.internationalaffairs.org.au/australianoutlook/will-great-power-competition-in-the-south-atlantic-spill-into-antarctica

2- https://jamestown.org/program/is-russia-preparing-to-challenge-the-status-quo-in-antarctica-part-one

3-https://www.state.gov/key-topics-office-of-ocean-and-polar-affairs/Antarctic

4-https://www.chinausfocus.com/foreign-policy/china-and-the-us-on-polar-policy-the-last-frontier-on-geopolitical-competition