فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
روابط دوجانبه میان جمهوری فرانسه و جمهوری عراق، در دهه‌های اخیر شاهد تحولی چشمگیر از چارچوب‌های دیپلماتیک سنتی و صرفاً رسمی به سوی همکاری‌های گسترده و چندوجهی بوده است. این همکاری‌ها امروزه ابعاد متنوعی را در بر می‌گیرند که شامل حوزه‌های حیاتی همچون امنیت، مسائل نظامی، تبادلات اقتصادی، و حتی همکاری در زمینه چالش‌های زیست‌محیطی می‌شود. این رویکرد، به ویژه در دوران پس از فروپاشی رژیم بعث، فرانسه را به عنوان یک شریک قابل اتکا و محترم در چشم بغداد تثبیت نموده و زمینه‌ساز نفوذ بلندمدت و پایدار این کشور در منطقه شده است (1). این مقاله به تحلیل عمیق این نقش، اهداف استراتژیک فرانسه، پیامدهای منطقه‌ای و چالش‌های پیش روی این کشور در عراق می‌پردازد.
– سابقه روابط فرانسه–عراق
اتخاذ موضع مستقل و قاطع فرانسه در برابر حمله نظامی سال ۲۰۰۳ به عراق، نقطه عطفی در تاریخ روابط دو کشور محسوب می‌شود. در حالی که بسیاری از متحدان سنتی آمریکا، از جمله بریتانیا، به ائتلاف حمله پیوستند، فرانسه تحت رهبری ژاک شیراک، با صراحت در شورای امنیت سازمان ملل متحد مخالفت خود را ابراز داشت و این اقدام نظامی را به شدت مورد انتقاد قرار داد. این مخالفت، نه تنها بر پایبندی فرانسه به قوانین بین‌المللی و اصول دیپلماسی تأکید داشت، بلکه تصویری متفاوت از این کشور را در اذهان عراقی‌ها، به ویژه در میان کسانی که شاهد ویرانی و ناامنی ناشی از جنگ بودند، ترسیم کرد. در دورانی که عراق با خلأ قدرت، بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی روبرو بود، رویکرد فرانسه به عنوان یک رویکردی انسانی و مبتنی بر احترام به حاکمیت ملی تلقی شد. این موضع، فرصتی طلایی را برای پاریس فراهم آورد تا با ایجاد سرمایه نمادین قابل توجه، پایه‌های نفوذ خود را در عراق در بلندمدت مستحکم سازد و از آن به عنوان اهرمی برای تعمیق روابط در آینده استفاده کند. این رویکرد، راه را برای حضور فعال‌تر فرانسه در مراحل بازسازی، تأمین امنیت و توسعه عراق هموار ساخت (2).
-اهداف کلیدی فرانسه در عراق
اهداف استراتژیک فرانسه در عراق را می‌توان در ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار داد که هر کدام به نوعی در راستای منافع ملی و منطقه‌ای پاریس تعریف می‌شوند. این اهداف با درک پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی منطقه و جایگاه مهم عراق در نظم منطقه‌ای، طراحی شده‌اند.
بعد امنیتی و نظامی
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای اخیر فرانسه در عراق، بر عهده گرفتن فرماندهی مأموریت ناتو در عراق از ماه مه ۲۰۲۵ است. این رویداد، نه تنها یک نقطه عطف در همکاری‌های نظامی و دفاعی میان فرانسه و عراق محسوب می‌شود، بلکه موقعیت پاریس را به عنوان یکی از بازیگران کلیدی در تأمین امنیت و ثبات این کشور ارتقا می‌بخشد. ماهیت این مأموریت، عمدتاً مشورتی و آموزشی است و بر ارتقاء توانمندی‌های دفاعی نیروهای مسلح عراق، توسعه زیرساخت‌های نظامی و همچنین انتقال دانش و تجربیات نظامی تمرکز دارد. این رویکرد، نشان‌دهنده تمایل فرانسه به ایفای نقشی سازنده در ایجاد یک ارتش کارآمد و حرفه‌ای در عراق است که بتواند از حاکمیت و تمامیت ارضی خود دفاع کند. همچنین، حضور فرانسه در رأس این مأموریت، هماهنگی میان نیروهای غربی حاضر در عراق را تسهیل کرده و به عنوان یک نیروی تثبیت‌کننده عمل می‌کند (3)(6). این امر به ویژه در شرایطی که عراق همچنان با تهدیدات تروریستی و بی‌ثباتی داخلی مواجه است، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
بعد دیپلماتیک
در بعد دیپلماتیک، فرانسه به طور جدی بر لزوم حفظ ثبات و امنیت عراق و جلوگیری از تبدیل شدن این کشور به صحنه درگیری‌های نیابتی قدرت‌های منطقه‌ای تأکید دارد. وزیر خارجه فرانسه در سفر خود به بغداد، به صراحت بیان داشت که عراق نباید وارد درگیری‌های منطقه‌ای شود و باید سیاست بی‌طرفی و عدم مداخله خود را حفظ کند. این موضع‌گیری، نشان‌دهنده نگرانی عمیق پاریس نسبت به پیامدهای امنیتی و سیاسی بحران‌های منطقه‌ای بر عراق و لزوم حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت آن است. فرانسه تلاش می‌کند تا عراق را به عنوان یک قدرت مستقل و بی‌طرف در منطقه معرفی کند که قادر به ایفای نقش میانجی‌گرایانه و حفظ روابط متوازن با همه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی باشد. این سیاست، همچنین با منافع اقتصادی و امنیتی بلندمدت فرانسه در منطقه همسو است، چرا که ثبات عراق به نفع جریان انرژی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی است (4).
بعد اقتصادی
بعد اقتصادی، یکی از ستون‌های اصلی روابط فرانسه و عراق را تشکیل می‌دهد. قرارداد عظیم ۲۷ میلیارد دلاری که میان شرکت نفتی فرانسوی توتال و دولت عراق به امضا رسیده است، نشان‌دهنده عمق این روابط و منافع اقتصادی متقابل است. این قرارداد شامل پروژه‌های گسترده‌ای در بخش انرژی، از جمله توسعه میادین نفتی و گازی، احداث پروژه‌های نوآورانه تصفیه آب خلیج فارس برای مقابله با بحران کمبود آب در عراق، و همچنین احداث نیروگاه خورشیدی با ظرفیت ۱۰۰۰ مگاوات است. این سرمایه‌گذاری عظیم، نه تنها جایگاه فرانسه را به عنوان یکی از شرکای اصلی اقتصادی عراق، به ویژه در بخش حیاتی انرژی، تثبیت کرده است، بلکه به توسعه زیرساخت‌های حیاتی عراق و تأمین انرژی پاک کمک شایانی می‌کند. این قرارداد، فراتر از منافع اقتصادی، نشان‌دهنده اعتماد سرمایه‌گذاران فرانسوی به آینده اقتصادی عراق و اراده پاریس برای حمایت از توسعه پایدار این کشور است (5).
فرانسه در فرماندهی ناتو عراق
بر عهده گرفتن فرماندهی مأموریت ناتو در عراق توسط فرانسه، جایگاه این کشور را به طور قابل توجهی ارتقا داده است. این مأموریت، که تمرکز اصلی آن بر جنبه‌های مشورتی و آموزشی است، به فرانسه این امکان را می‌دهد که به عنوان هماهنگ‌کننده اصلی تلاش‌های غرب در راستای تقویت توان نظامی و دفاعی عراق عمل کند. این نقش، به فرانسه اجازه می‌دهد تا با ارتش و نهادهای امنیتی عراق ارتباط مستقیم و عمیقی برقرار کرده و در شکل‌دهی به راهبردهای دفاعی این کشور مشارکت داشته باشد. این حضور نظامی، هرچند با ماهیت غیرتهاجمی و حمایتی، نشان‌دهنده تعهد بلندمدت فرانسه به امنیت عراق و منطقه است. در شرایطی که عراق در تلاش برای بازسازی نیروهای امنیتی خود پس از سال‌ها درگیری با گروه‌های تروریستی و بی‌ثباتی داخلی است، نقش مشاوره‌ای فرانسه، به ویژه در زمینه آموزش نیروها و بهبود ساختار فرماندهی، بسیار حیاتی است. این رویکرد، به فرانسه اجازه می‌دهد تا با ظرافت و بدون ایجاد حساسیت‌های گذشته، نفوذ خود را در حوزه امنیتی عراق افزایش دهد (6).
حمایت فرانسه از بی‌طرفی بغداد
فرانسه با حمایت فعال از سیاست بی‌طرفی عراق در مناقشات و تنش‌های منطقه‌ای، به دنبال تقویت تصویر خود به عنوان یک شریک صادق، میانجی‌گر و حافظ منافع ملی عراق است. این رویکرد، به خصوص در شرایطی که عراق در میان محورهای منطقه‌ای متعددی قرار گرفته است، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. پاریس معتقد است که حفظ بی‌طرفی برای عراق، نه تنها امنیت ملی این کشور را تضمین می‌کند، بلکه به آن اجازه می‌دهد تا نقش سازنده‌ای در میانجی‌گری و کاهش تنش‌ها ایفا کند. این حمایت دیپلماتیک، اعتماد دولت عراق را به فرانسه افزایش داده و زمینه‌ساز تعمیق همکاری‌ها در سایر حوزه‌ها، به ویژه اقتصادی و امنیتی، شده است. با ترویج مفهوم عراق به عنوان یک بازیگر مستقل و بی‌طرف، فرانسه عملاً تلاش می‌کند تا نفوذ قدرت‌های رقیب مانند ایران و ترکیه را در عراق متعادل سازد و فضایی امن و باثبات را برای سرمایه‌گذاری‌های غربی و اروپایی فراهم کند (4).
– فرصت‌ها و چالش‌های منطقه‌ای
موقعیت عراق به عنوان چهارراه منطقه‌ای، آن را به صحنه‌ای برای رقابت و تعامل میان بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است. ایالات متحده با حضور نظامی و نفوذ سیاسی خود، ایران با حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی و نفوذ اقتصادی، و ترکیه با نگرانی‌های امنیتی در مرزهای شمالی خود، هر کدام نقش و منافع قابل توجهی در عراق دارند. فرانسه در این میان، نیازمند اتخاذ سیاستی دقیق و حساب‌شده است که بتواند ضمن حفظ روابط سازنده با این بازیگران، منافع خود را نیز تأمین کند.
فرصت‌ها:
فرانسه با بهره‌گیری از جایگاه بی‌طرفانه خود قادر است نقش میانجی‌گر را در حل‌وفصل اختلافات میان بازیگران منطقه‌ای و نیز میان دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان ایفا کند، نقشی که می‌تواند به کاهش تنش‌ها و تقویت ثبات سیاسی کمک کند. تمرکز بر سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی، به‌ویژه در حوزه انرژی و زیرساخت‌ها، علاوه بر حمایت از توسعه پایدار عراق، زمینه افزایش نفوذ فرانسه در این کشور را فراهم می‌آورد و روابط اقتصادی دوجانبه را عمیق‌تر می‌سازد. همچنین، فرماندهی مأموریت ناتو فرصت مهمی برای پاریس ایجاد کرده تا با ارتقاء توان دفاعی عراق، ضمن کمک به تقویت ثبات منطقه‌ای، جایگاه خود را در حوزه امنیتی تثبیت و حضور موثری در ساختارهای دفاعی و مشورتی این کشور داشته باشد.
چالشها:
رقابت با ایران به‌عنوان یکی از جدی‌ترین چالش‌های فرانسه در عراق مطرح است، زیرا نفوذ گسترده تهران از طریق گروه‌های سیاسی و نظامی همسو، فضای مانور قدرت‌های غربی را محدود می‌کند. در کنار این موضوع، روابط فرانسه با آمریکا نیز می‌تواند گاه پیچیده شود، چرا که با وجود همکاری در قالب ناتو، سیاست‌های واشنگتن در قبال ایران و منطقه بعضاً با رویکرد پاریس هم‌خوانی ندارد و همین اختلافات هماهنگی دو طرف را دشوار می‌سازد. روابط با ترکیه نیز بعد دیگری از چالش‌های موجود است، زیرا تنش‌های میان آنکارا و گروه‌های کرد در شمال عراق می‌تواند حضور و فعالیت فرانسه در این مناطق را تحت فشار قرار دهد. افزون بر این، بی‌ثباتی داخلی عراق، شامل ناآرامی‌های سیاسی، فساد گسترده و مشکلات اقتصادی، اجرای پروژه‌ها و تحقق استراتژی‌های فرانسه را با موانع جدی مواجه می‌سازد (7).و نیازمند انعطاف‌پذیری بالا و مدیریت هوشمندانه از سوی پاریس است.
– ریسک‌ها و محدودیت‌ها
با وجود فرصت‌های فراوان، نقش فرانسه در عراق با محدودیت‌ها و ریسک‌های سیاسی قابل توجهی روبرو است که باید در تدوین راهبردهای بلندمدت به‌دقت مورد توجه قرار گیرد. حضور محدود نیروهای نظامی فرانسه در مقایسه با آمریکا، توان این کشور را برای ایفای نقش مستقیم در مسائل امنیتی و نظامی کاهش می‌دهد، هرچند تمرکز بر نقش مشورتی و آموزشی راهبردی محتاطانه با ریسک کمتر محسوب می‌شود. از سوی دیگر، حساسیت افکار عمومی عراق که ریشه در تجربیات تاریخی و خاطرات دوران اشغال و دخالت خارجی دارد، فرانسه را ملزم می‌کند با نهایت دقت و ظرافت از هر اقدامی که ممکن است موجب سوءبرداشت یا تحریک احساسات مردم شود، پرهیز کند. فرماندهی مأموریت ناتو هرچند فرصت مهمی برای تثبیت جایگاه فرانسه است، الزام به هماهنگی مستمر با سایر اعضای ناتو و تبعیت از تصمیمات ائتلاف می‌تواند انعطاف‌پذیری تاکتیکی پاریس را محدود سازد و نیازمند مداوم باشد(8)(3)علاوه بر این، پیچیدگی‌های سیاسی داخلی عراق، از جمله شکاف‌های سیاسی، رقابت‌های قومی و مذهبی، و نفوذ گروه‌های سیاسی متنوع بر دولت مرکزی، روند تصمیم‌گیری و اجرای توافقات با شرکای خارجی را دشوار و گاه پرهزینه می‌کند.
چشم‌انداز آینده
نقش روزافزون فرانسه در عراق نه تنها به منافع ملی پاریس در خاورمیانه پیوند خورده، بلکه به تثبیت این کشور به‌عنوان یک قدرت میانجی‌گر و بازیگر تأثیرگذار در عرصه بین‌المللی کمک می‌کند. موفقیت این راهبرد بستگی دارد به استمرار سرمایه‌گذاری‌های پایدار، به‌ویژه در حوزه‌های زیربنایی و انرژی که می‌تواند توسعه عراق را تسریع کرده و پیوندهای اقتصادی میان دو کشور را تقویت کند. پایبندی فرانسه به حمایت از سیاست بی‌طرفی بغداد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا این رویکرد مانع از تبدیل عراق به میدان رقابت‌های نیابتی شده و توان این کشور را برای ایفای نقش عامل ثبات در منطقه افزایش می‌دهد. همچنین، دیپلماسی فعال و چندجانبه با تمامی بازیگران کلیدی، از آمریکا و ایران گرفته تا ترکیه و کشورهای عربی، به فرانسه امکان می‌دهد چالش‌های پیچیده را مدیریت کرده و از فرصت‌های موجود بهره‌برداری کند. ادامه همکاری‌های امنیتی و آموزشی در قالب ناتو و دیگر مأموریت‌ها نیز عاملی مهم در ارتقای توان دفاعی عراق و تضمین امنیت پایدار آن محسوب می‌شود. چشم‌انداز آینده این نقش، وابسته به توانایی فرانسه در مدیریت پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی، حفظ روابط متوازن با بازیگران مختلف و تعهد مستمر به توسعه پایدار و صیانت از حاکمیت ملی عراق است؛ تعادلی که در صورت حفظ، می‌تواند جایگاه پاریس را به عنوان یک شریک استراتژیک بلندمدت و قابل اعتماد برای بغداد تثبیت کند.
References
1.Euronews. (2021, August 29). Macron visits mosques and churches in the ruins of Mosul. Retrieved from: https://www.euronews.com/2021/08/29/in-iraq-macron-visits-mosques-and-churches-in-the-ruins-of-mosul
2.ReliefWeb. (2021, October 10). UN signs financing agreement with France to support UN election monitoring in Iraq. Retrieved from: https://reliefweb.int/report/iraq/un-signs-financing-agreement-france-support-un-election-monitoring-10-october-2021-iraq
3.Presidency of Iraq. (2025, May 1). France to lead NATO mission in Iraq, strengthening Franco-Iraqi defense cooperation. Retrieved from: https://presidency.iq/en/Details.aspx?id=5605
4.The New Arab. (2025, April 23). French FM says Iraq must not be dragged into regional conflicts. Retrieved from: https://www.newarab.com/news/french-fm-says-iraq-must-not-be-dragged-regional-conflicts
5.Al Jazeera. (2021, September 6). France’s Total signs mega oil and gas deals with Iraq. Retrieved from: https://www.aljazeera.com/economy/2021/9/6/frances-total-signs-mega-oil-and-gas-deals-with-iraq
6.Syriac Press. (2025, May 1). France to lead NATO mission in Iraq, strengthening Franco-Iraqi defense cooperation. Retrieved from: https://syriacpress.com/blog/2025/05/01/france-to-lead-nato-mission-in-iraq-strengthening-franco-iraqi-defense-cooperation/
7.Iraqi News. (2025, June 10). France praises Iraq’s role in enhancing regional stability. Retrieved from: https://www.iraqinews.com/iraq/france-praises-iraqs-role-in-enhancing-regional-stability/
8.Fenton-Harvey, J. (2025, October 8). France’s bid to be Iraq’s ‘benevolent saviour’ could backfire. TRT World. Retrieved from https://www.trtworld.com/article/12776819