مسعود رضایی
پژوهشگر مرکز مطالعات خلیج فارس
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه
پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران و تغییر در موازنه راهبردی قوا و به تبع آن تغییر در مناسبات ژئوپولیتیک منطقه برای دول استعماری پیشین همچون انگلیس و همچنین قدرت نوظهور جهانی پس از تحولات مرتبط با جنگ بین الملل دوم یعنی ایالات متحده مسجل گردید که برای به چالش کشاندن نظم جدید روی کارآمده در ایران که نداهای نوینی برخلاف نظم جهانی سر می داد نیاز به اتخاذ راهبردهای جدیدی است تا امکان حضوری بالقوه و مثمرثمر درمعادلات منطقه ای که پایتخت انرژی جهانی است میسر گردد.این راهبرد تنها از یک مسیر امکان بروز و ظهور می یافت که همانا مقوله “ایران هراسی” نام داشت.
در واقع در پس پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ذهنیتی تهدیدآمیز برای برخی دولت های عربی منطقه به ویژه شیخ نشین های خلیج فارس ایجاد شد بدین وجه که دولت برآمده از این انقلاب در قبال ایشان چه سیاستی را برخواهد گزید؟ و آیا این احتمال وجود دارد که در جهت صدور انقلاب و تبع آن در جهت به مخاطره انداختن موقعیت سیاسی و حاکمیتی ایشان گام بردارد؟ طبعا عدم تبیین سیاستگذاری خارجه موثرکه نشان دهنده برگزیدن سیاست حسن همجواری کشورمان در قبال همسایگانش باشد بر تعمیق ذهنیت تهدیدآمیز شیخ نشین ها افزود و در این همگام ایالات متحده آمریکا وسایر دول استعماری پیشین که منافع استراتژیک و موقعیت پیشین خود را از دست رفته می دیدند با سوار شدن بر این موج سعی در پیگیری منافع خویش نمودند.
با عنایت به سیر تحولات چهل سال اخیر در منطقه و بروز سلسله جنگ های متعدد در حول و حوش خلیج فارس می بایست بر اهمیت و جایگاه این پهنه آبی دقت نمود.این پهنه آبی به تنهایی بزرگترین و مهمترین منبع انرژی جهانی تلقی می شود و طبعا امنیت جهانی و امنیت اقتصاد بین الملل و غرب با آن گره خورده است زیرا که طبق آخرین برآوردهای اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده این حوزه در حدود730 میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت و درحدود 70 تریلیون مترمکعب ذخایراثبات شده گازطبیعی را در خود جای داده است که به عبارتی بیش از 60 درصد منابع نفتی و بیش از 40درصد ذخایر گاز طبیعی جهان را شامل می گردد. افزون بر این موضوع تنگه هرمز به عنوان یکی از سه تنگه ابر استراتژیک جهانی، در دهانه شرقی خلیج فارس محسوب می شود که روزانه بطور میانگین 18 میلیون بشکه از آن نفت صادر می شود. 1) پرواضح است که منطقه ای با این درجه از اهمیت چه از بعد جغرافیای سیاسی وچه ازبعد جغرافیای انرژی می تواند همواره مورد عنایت خاص قدرت های فرامنطقه ای قرار بگیرد.
بی تردید خروج ایالات متحده از توافق هسته ای ایران سرآغاز فصل نوینی از چالش ها در منطقه به ویژه خلیج فارس گردید و ازین روی سیاست “فشار حداکثری” دولت ترامپ برای ترغیب ایران جهت ورود به میز مذاکره مورد نظر وی علت اصلی تنش های فی مابین قلمداد می شود.پس از اقدام دولت آمریکا درماه آپریل سال جاری که سپاه سپاسداران انقلاب اسلامی را به عنوان سازمانی تروریستی شناسایی نمود شمارش معکوس برای امکان بروز هر گونه تنش در خلیج فارس آغاز شد به ویژه اینکه بلافاصله پس ازاین اقدام ایالات متحده معافیت های مرتبط با خرید نفت ازایران را هم تمدید ننمود.طبیعی است که با توجه به اینکه اهداف مورد نظر تیم ضد ایرانی ترامپ در کاخ سفید و محور ضد ایرانی در منطقه در پی تحریم های سنگین و تاریخی مهیا نگردیده بود بوقوع پیوستن رویدادهای مخاطره آمیز و اتخاذ اقدامات و انتخاب روش های تنش زا در دستور کار ایشان قرار بگیرد. بی تردید دو رویداد مهمی که سبب واکنش های جهانی گردید همانا هدف گیری پهپاد جاسوسی گلوبال هاوک آمریکایی در منطقه روبروی کوه مبارک استان هرمزگان و توقیف نفتکش انگلیسی استینا ایمپرو در سواحل ایرانی تنگه هرمز بود که مشخصا برآوردها و نگرش ها نسبت به توانمندی ها و ابزارهای ایران برای پاسخگویی به طرف های مقابل را به وضوح به منصه ظهور کشاند.
پهپاد گلوبال هاوک با نام اختصاری 4RQ- محصول کمپانی نورثروب گرومن با ارزش گذاری 220 میلیون دلار(با احتساب هزینه های مرتبط با توسعه و بروزرسانی) به عنوان یکی از پیشرفته ترین و برجسته ترین هواپیماهای بدون سرنشین ایالات متحده شناخته می شود. این پهپاد دارای قابلیت های ویژه و منحصر فردی است که نخستین بار در 28 فوریه سال 1998 مورد بهره برداری نیروهای رزمی ایالات متحده قرار گرفت. گلوبال هاوک برطبق نظر نیروی هوایی ایالات متحده (USAF) توانایی گردآوری طیف وسیعی از اطلاعات جهت بهره برداری و پشتیبانی های مورد نیاز برای عملیات نظامی در سرتاسر جهان را فراهم می آورد وبه عنوان دوربردترین پهپاد عملیاتی جهان شناخته می شود و دارای سرعتی بالغ بر 391 مایل بر ساعت و بیش از 32 ساعت مداومت پروازی است. این هواپیمای بدون سرنشین فوق مدرن تا اواسط سال2013 بیش از ده هزار عملیات درکشورهایی نظیر افغانستان ، سوریه ، عراق و لیبی انجام داده است. 2) با این پیشینه و توانمندی پهپاد فوق به قصد انجام عملیات جاسوسی و کسب اطلاعات از کشورمان در ساعات نخستین 30خرداد وارد حریم هوایی ایران گردید. ضمن اینکه کلیه تجهیزات شناسایی خود را نیز خاموش نموده بود که این خود تخطی از قوانین هوانوردی می باشد.به هر روی هواپیمای بدون سرنشین فوق با عدم توجه به هشدارهای پدافند هوایی کشورمان در حین انجام ماموریت خویش بود که به وسیله پدافند هوافضای سپاه مورد هدف قرار گرفته و بطور کامل منهدم شد. نابودی پهپاد مزبور توسط نیروهای ایران فصل نوینی در منازعات نظامی-امنیتی در منطقه را پدید آورد و پیچیدگی هرگونه عملیات نظامی احتمالی علیه ایران را بیش از پیش به رخ کشید، زیرا که سامانه پدافندی که به وسیله آن گلوبال هاوک بطور دقیق مورد هدف قرار گرفته بود سامانه ای نه غیر بومی (به فرض اس 300) بلکه ایرانی و با نام “سامانه سوم خرداد” بود.
تحقق این رویداد بسیار مهم بطور حتم سبب جلب توجه روسها گردید تا جایی که در دو نوبت از جانب مقامات و دست اندرکاران این کشور برای فروش سامانه موشکی اس 400 به ایران ابراز علاقه شد. نخستین بار(پس از سرنگونی پهپاد گلوبال هاوک) الکساندر شرین معاون اول رئیس کمیته امور دفاعی دومای روسیه اعلام نمود که پس از اظهارات مقامات آمریکایی درباره تقویت توان نظامی این کشوردر خاورمیانه،از جمله اعزام یک گردان از سامانه های موشکی پاتریوت به منطقه، ایران باید به فکر خرید سامانه های دفاع ضد هوایی اس 400 روسی باشد. وی همچنین افزود بر این اعتقاد است که ایران در چنین شرایطی باید هرچه زودتر تقاضای خرید سامانه های موشکی اس400 را از روسیه درخواست نماید تا بتواند بطور کامل از حریم هوایی خود محافظت کند. به زعم شرین این اقدام تهران ارسال علامتی مشخص برای واشنگتن خواهد بود که ایرانیان قصد دارند این سامانه دفاع ضد موشکی را خریداری و از خود در برابر تهدیدات احتمالی دفاع کنند.3) پس از این اظهارنظر منحصر بفرد مقام دفاعی دومای روسیه سازمان فدرال همکاری های نظامی – فنی روسیه نیز اعلام کرد که روسیه آماده تحویل سامانه پدافند هوایی اس 400 به ایران است، اما تاکنون درخواستی از ایران در این خصوص دریافت نکرده است.نماینده دفتر مطبوعاتی این سازمان در گفتگویی با خبرگزاری اسپوتنیک گفت که روسیه در خصوص واگذاری سامانه پدافند هوایی اس 400 به ایران آماده است به ویژه اینکه تحویل این تجهیزات مشمول محدودیت های معین شده در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد، مصوب 20 جولای 2015 نیست. 4) این درحالیست که تنها ده روز پیش مورد هدف قرار گرفتن پهپاد گلوبال هاوک توسط نیروهای مسلح ایران ،سید عباس موسوی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست خبری خود صراحتا اعلام کرده بود که ایران هیچ درخواستی از روسیه برای خرید سامانه اس 400 نداشته است.هرچند که وی در ادامه افزوده بود که ایران فعلا نیازی به این سامانه ندارد و متخصصان داخلی سامانه هایی را طراحی کرده اند که دست کمی ازاین سامانه ندارد 5) …بی تردید نگاه روسیه به ایران وهمکاری فی مابین در چارچوب برنامه ها و پلتفرم های ترسیم شده بر مبنای علقه های ژئوپولیتیکی کرملین قابل تعبیر و تفسیر است.در این راستا همواره شاهد این رخداد بوده ایم که روسها برای فروش تسلیحات نظامی پیشرفته و راهبردی به ایران به شدت محتاط بوده اند که دراین راستا می توان به خرید سامانه موشکی اس 300 اشاره نمود. در حالیکه ایران در سال 2007 قرارداد خرید این سامانه را با روسها امضا نموده بود ولیکن پس از کش و قوس های فراوان با گذشت 9 سال (آن هم پس از امضای توافق هسته ای) به ایران تحویل داده شد. بنابراین با توجه به جایگاه ویژه ایران برای روسها در منازعات بین المللی ایشان با ایالات متحده، برای کرملین مسجل گردید که ایران با هدف قرار دادن پیشرفته ترین پهپاد جاسوسی آمریکا در آستانه رسیدن به حداکثر توانایی بازدارندگی در فناوری های تدافعی گردیده و تحقق این رخداد مهم قادر خواهد بود که ایران را ازین حیث به استقلال کامل از حیث تجهیزات مدرن دفاعی برساند.بنابراین با این تفسیر روسها با ارائه پیشنهاد خود مبنی بر فروش سامانه اس400 به ایران محتملا اقدام به پیشدستی کرده اند تا پیش از بالفعل شدن این رخداد حداکثر تاثیرگذاری را در راستای منافع ملی خود داشته باشند.درارتباط با ایالات متحده بی تردید در پی شکست در سیاست فشار حداکثری که با هدف به زانو درآوردن ایران دستور کار یافته است این کشور با سلسله اقدامات ایذایی خود به دنبال به چالش کشاندن “صبر راهبردی” ایران است.
در واقع سیاست ایران که در روابط بین الملل تحت عنوان صبر استراتژیک نام برده می شود 6) با اقداماتی بطور حساب شده و بهره گیری از خطاهای طرفهای مقابل قادر به تحرکات بزرگ و غیرقابل بازگشتی گردیده است.بنابراین طبیعی است که این نقطه قوت مورد انواع هجمه ها قرار بگیرد.اقدامات اخیر ایالات متحده و در راس آن قضیه پهپاد گلوبال هاوک ازین قاعده مستثنا نمی باشد.هرچند نتایج حاصله از آن باعث تجدیدنظرهای راهبردی درسیاست نظامی گرایانه احتمالی واشنگتن درقبال تهران گردید که عمده ترین نتیجه گیری آن ازین قراربود که ایران به حدی از توانایی بازدارندگی در فناوری موشکی و تدافعی دست یافته که قادر است پیوستاری از تهدیدات بالقوه را با ضریب بالا پاسخ دهد و این امر حاوی نکته ای است که اساس نگرش نظامی گرایانه ایالات متحده درپس هر عملیات نظامی در اقصی نقاط جهان همواره آن را مورد بررسی موشکافانه قرار می دهد. بر مبنای این راهبرد نیروهای رزمی آمریکا تنها در کارزاری به صحنه عملیات ورود می یابند که از پیروزی نهایی و کسب حداقل هزینه وکمترین تلفات نیروهای رزمی خود اطمینان خاطرحاصل نمایند. درغیر اینصورت احتمال هرگونه اقدام نظامی بسیار محدود و غیرمحتمل می گردد.
رویداد مهم دیگری که همانند هدفگیری پهپاد آمریکایی به عنوان نمادی از واکنش ایران به کنش طرف های متخاصم ارزیابی گردید توقیف نفتکش انگلیسی استینا ایمپرو درتنگه هرمز مورخه 28 تیرماه بود.این رویداد مهم پس از آن تحقق یافت که دولت جبل الطارق در روز 14 تیرماه در بیانیه ای رسمی از توقیف یک ابرنفتکش به نام گریس 1 که حامل دو میلیون بشکه نفت ایران بود، خبر داد. طبق اعلام اولیه دولت جبل الطارق (که زیر نظر پادشاهی بریتانیا می باشد) شواهد معتبری دال بر این موضوع وجود دارد که نشان می دهد این ابرنفتکش محموله نفت خام را به پالایشگاه بانیاس در سوریه منتقل می کرده است.هرچند که بلافاصله پس از این اظهارنظر درپاسخ مقامات وزارت امور خارجه کشورمان صراحتا اعلام نمودند که مقصد این نفتکش نه سوریه بلکه نقطه دیگری در اروپا بوده است.لازم به ذکر است با توجه به اعمال تحریم های ظالمانه ایالات متحده این حق برای ایران محفوظ می باشد که مقاصد فروش نفت خود را اعلام نکند و در این بین بکارگیری مکرر عبارت “دزدی دریایی بریتانیا” از جانب مقامات کشورمان موثر و انتشار آن در رسانه های بین الملل بازخورد غیرمنتظره و نامناسبی را برای بریتانیا به همراه داشت 7) … تحلیل های مختلفی درباب این رویداد ارائه شد که جدی ترین و محتمل ترین آنها مربوط به چالش های روی کارآمدن دولت جدید در بریتانیا ،عواقب احتمالی مرتبط با مضرات برگزیت و نزدیکی بیشتر لندن به واشنگتن برای بهره مندی از فواید اقتصادی آن بیشتر به واقعیات تکیه می زند. با مشخص شدن استعفای ترزا می از مقام نخست وزیری بریتانیا رقابت درون حزبی در میان اعضای ارشد حزب محافظه کار شدت گرفت و در این بین از آغاز تابستان جاری رقابت درون حزبی به دو وزیر خارجه پیشین (بوریس جانسون) و وزیر خارجه وقت (جرمی هانت) منتهی گردید.با توجه به هشدارهای مکرر اقتصاددانان بین المللی پیرامون عواقب احتمالی خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و مضرات اقتصادی آن برای بریتانیایی ها و از طرفی حمایت جالب توجه ترامپ از به قدرت رسیدن بوریس جانسون در مقام نخست وزیری، این سبب گردید تا جرمی هانت تمامی مساعی خود را به خرج دهد تا دراینباره نظر مساعد ترامپ را به سوی خود جلب کند و درهمین راستا در اقدامی که بلافاصله از جانب جان بولتون مشاورامنیت ملی وقت کاخ سفید ازآن به عنوان “خبری عالی” 8) نام برد نفتکش گریس1 توقیف گردید.در خوشخدمتی انگلیس به ایالات متحده همین بس که به گزارش تایمز دولت محلی جبل الطارق 36 ساعت پیش از توقیف ابرنفتکش حامی دو میلیون بشکه نفت خام ،قوانین تحریمی خود را تغییر داده بود تا بتواند گریس 1 را به وجهی توقیف کند که جنبه قانونی نیز داشته باشد. 9) روند وقایع اما در پی این اتفاق چیزی نبود که دولت در حال گذار بریتانیا و شخص جرمی هانت انتظار آنرا می کشید.وی در انتخابات درون حزبی رقابت را به بوریس جانسون واگذار و نهایتا پست وزارت امورخارجه نیز به دومینیک راب که از اتفاق سابقه چندانی در وزارت خارجه بریتانیا نداشت رسید.از طرفی پس از توقیف نفتکش استینا ایمپریو درحالیکه به نقل از شورای آتلانتیک مقامات بریتانیایی انتظار نداشتند که برخی از اقدامات تلافی جویانه همتایان آنها در تهران، لندن را درگیر تنش های مستقیم ایران و آمریکا کند 10) ،به ناگاه مایک پمپئو وزیرخارجه ایالات متحده در اظهارنظری غیرمنتظره اعلام داشت که مسئولیت حفاظت از کشتی های بریتانیایی در خلیج فارس به عهده بریتانیاست و نه ایالات متحده… 11)
نتیجه گیری
با توجه به سلسله پیشرفت های صورت گرفته در طی سالیان اخیر در صنایع دفاعی ایران من جمله در تولید انواع موشک های کوتاه برد،میان برد و بالستیک در کنارپیشرفت های چشمگیر درحوزه پهپادها هرگونه کنش نظامی علیه تهران می تواند سبب واکنشی شدید ،سرنوشت ساز و هزینه زا برای واشنگتن و تمامی منافع مرتبط با آن در منطقه شود و مضاف بر اینکه ایران در طی سالیان اخیر در زمینه نیروهای نیابتی و وفادار به خود به درجه ای از اطمینان خاطر دست یافته که در صورت هر گونه تجاوز به کیان این سرزمین ازین نیروها برای اقدامات و اهداف مورد نظر بهره ببرد. با ملاحظاتی ازین دست طبیعی است که پاسخ وزارت دفاع ایالات متحده و ژنرال های مستقر در منطقه به درخواست کاخ سفید برای بررسی اقدام نظامی علیه ایران پس از مورد هدف قرار گرفتن پهپاد آمریکایی منفی باشد و ایشان سیاستمداران تندرو درواشنگتن را ازهرگونه تصورجهت کنش نظامی ضد ایران برحذر دارند. از طرفی دیگر روند وقایع و به چالش کشیدن شده بریتانیا در امری که نه تنها منافعی برای آن نداشت بلکه منافع مسلمش نیز مورد تهدید واقع شده سبب اعتراضات تحلیلگران و رسانه های این کشور گردید. دراین بین قدرت و صلابت ایران و اتخاذ راهبردی فعالانه ، حق طلبانه و عزتمندانه به ویژه در پی وقایع تابستان داغ 98 نگاه ها را به کشورمان به عنوان قدرتی نوظهور در غرب آسیا و تاثیرگذار در مناسبات بین الملل معطوف نموده است.
کلید واژگان: خلیج فارس ، آمریکا ، انگلیس ، پهپاد آمریکایی ،نفتکش ایرانی ، نفتکش انگلیسی
منابع:
1) اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده EIA
2) https://en.m.wikipedia.org/wiki/Northrop_Grumman_RQ-4_Global_Hawk
3)
https://sptnkne.ws/mGQy
4) https://sptnkne.ws/mMsB
5) https://tn.ai/2028800
6) https://www.rferl.org/a/is-washington-s-maximum-pressure-bringing-an-end-to-iran-s-strategic-patience-/30006486.html
https://www.wsj.com/articles/squeezed-by-u-s-sanctions-iran-shifts-from-patience-to-confrontation-11562270731
7) https://www.reuters.com/article/us-mideast-iran-khamenei-britain/khamenei-vows-iran-will-respond-to-uk-piracy-over-tanker-seizure-idUSKCN1UB10T
https://www.washingtonpost.com/world/iran-accuses-britain-of-piracy-for-seizing-its-oil-tanker-and-warns-of-retaliation/2019/07/05/cd108c8e-9f13-11e9-9ed4-c9089972ad5a_story.html?utm_term=.5b206928daca
https://www.rferl.org/a/iran-supreme-leader-vows-response-to-british-piracy-/30058461.html
8) https://twitter.com/AmbJohnBolton/status/1146877026751647756?s=19
9) https://www.thetimes.co.uk/article/gibraltar-changed-its-sanctions-laws-to-impound-iranian-ship-lc5vm59bh
10) https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/will-the-uk-s-new-prime-minister-take-trump-s-side-on-iran
11) https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/iran-oil-tanker-mike-pompeo-british-ship-trump-drones-us-uk-a9015876.html
