فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در دهه‌های اخیر، رژیم تل آویو با تکیه بر وضعیت بی‌ثبات منطقه، سه پروژه راهبردی «نتزاریم»، «فیلادلفیا» و «داوود» را به اجرا گذارده است. این کریدورها صرفاً گذرگاه جغرافیایی نیستند، بلکه ابزارهای یک راهبرد یکپارچه ژئوپلیتیکی به شمار می‌روند که هدف آنها تغییر توازن منطقه‌ای، ایجاد محاصره انسانی–اقتصادی و تعمیق شکاف‌های سیاسی ـ امنیتی در سراسر شام و فلسطین است . اسرائیل این اقدامات را توجیه دفاعی می‌داند، اما تحلیلگران آنها را بخشی از پروژه‌ای توسعه‌طلبانه می‌بینند که با حمایت آمریکا و بی‌تفاوتی جامعه جهانی، پیگیری می‌شود. سؤال اصلی آن است که هر یک از این کریدورها چه نقش ژئوپلیتیکی دارند و کدام یک اهمیت حیاتی بیشتری یافته‌اند؟
چیستی و کارکرد سه کریدور
1. کریدور نتزاریم: تقسیم غزه و قطع پیوندهای حیاتی
کریدور نتزاریم با جدا کردن شمال غزه از جنوب، شاخص‌ترین نمونه از مهندسی جمعیتی و جغرافیایی است که با مصادره گسترده اراضی فلسطینی و تخریب زیرساخت‌ها و اماکن مسکونی، امنیت روانی و معیشتی مردم غزه را به شدت مختل کرده است. کنترل اسرائیل بر این گذرگاه، جابجایی مردم و دسترسی به منابع حیاتی را به‌صورت سازمان‌یافته محدود ساخته و سبب تحمیل واقعیت جدیدی بر جمعیت غزه شده است؛ اقدامی که تحلیلگران آن را نقض حقوق اساسی ساکنان و تشدید بحران انسانی می‌دانند (1).
۲. کریدور فیلادلفیا: قفل شدن مرزهای جنوبی و بحران انسانی مضاعف
این کریدور، که در امتداد مرز غزه و مصر قرار دارد، تنها روزنه ارتباطی زمینی غزه با جهان خارج (جز از مسیر اسرائیل) را شامل می‌شود. تسلط اسرائیل بر کریدور و گذرگاه راهبردی رفح در سال ۲۰۲۴، محاصره غزه را به سطحی بی‌سابقه سوق داد و امکان جابجایی افراد، دریافت کالا و کمک‌های بشردوستانه را تقریباً از بین برد (2).پیامدهای انسانی، اقتصادی و امنیتی این رویکرد، نه تنها واکنش مصر را برانگیخته، بلکه توافق صلح ۱۹۷۹ را دچار تنش و منطقه را در معرض بحران جدیدی قرار داده است (3). همچنین، کریدور فیلادلفیا، اکنون به اهرم سیاسی کلیدی در مذاکرات آتش‌بس و حتی موضوع اختلاف داخلی در دولت اسرائیل بدل شده است.
۳. کریدور داوود: جاه‌طلبی ژئوپلیتیک و پروژه مهندسی منطقه‌ای
کریدور داوود، حلقه‌ای حیاتی از راهبرد امنیتی و ژئوپلیتیکی اسرائیل است که به ایجاد یک مسیر زمینی از بلندی‌های جولان تا شمال شرق سوریه و کردستان عراق می‌پردازد. این پروژه، علاوه بر هدف تضمین امنیت مرزهای شمالی اسرائیل و ایجاد منطقه حائل با محور مقاومت (به ویژه ایران و حزب‌الله)، با طرح‌هایی همچون دالان اقتصادی هندی–خاورمیانه‌ای (IMEC)، زیرساخت‌های انتقال انرژی و پروژه‌های متصل آمریکا و متحدانش پیوند دارد؛ در واقع کریدور داوود بخشی از تقابل کلان با محور «چین–روسیه–ایران» تلقی می‌شود.(4)(5)
از منظر محلی، نقش‌آفرینی دروزی‌ها و کردها در این کریدور اهمیت ویژه‌ای یافته است. اسرائیل از طریق حمایت‌های مالی، امنیتی و اطلاعاتی، ضمن تقویت جایگاه گروه‌های قومی و ایجاد گسل جدید در بافت جمعیتی و سیاسی، به تضعیف دولت مرکزی دمشق و کاهش نفوذ ایران و متحدانش می‌پردازد. (6)(7)همزمان، دولت سوریه به واسطه پشتیبانی ایران و روسیه و نیز حساسیت ترکیه نسبت به تحرکات قومی در شمال، تلاش کرده تا مسیر پیشروی و عملیاتی شدن این کریدور را مسدود یا دست‌کم محدود کند. (8)کردهای سوریه و عراق نیز، بنا بر منافع متغیر و فشار بازیگران خارجی، نقشی دوگانه ایفا می‌کنند؛ از یک سو در همگرایی با پروژه‌های غربی–اسرائیلی ایفای نقش می‌نمایند و از سوی دیگر، نگرانی از واکنش‌های دمشق، آنکارا و تهران همواره بر تصمیمات راهبردی آنها سایه انداخته است.(9)(10)
از منظر منطقه‌ای، این کریدور با پروژه‌های اقتصادی–زیرساختی نظیر IMEC پیوند خورده و ظرفیت تبدیل به یک شاهراه رقابت انرژی، تجارت و نفوذ نظامی را دارد که اهدافی فراتر از حوزه سوریه یا لبنان را دنبال می‌کند و روابط منطقه‌ای را به شدت پیچیده می‌سازد.در مجموع، بررسی فنی و تفصیلی کریدور داوود به نحوی طراحی و اجرا، تأثیرگذاری بر تحرک جمعیت، تغییر الگوهای تجارت و انرژی، و همچنین چگونگی استفاده بازیگران محلی و خارجی از این گذرگاه برای پیشبرد اهداف ژئوپلیتیکی‌شان نپرداخته است. همچنین نقاط مناقشه و چالش‌های ناشی از تعارض منافع دولت‌های منطقه، به ویژه واکنش صریح یا ضمنی ترکیه، ایران و روسیه را مورد توجه قرار نداده است.
هم‌افزایی، ارتباط و پیامدهای راهبردی
این سه کریدور، حلقه‌های مکمل یک پازل ژئوپلیتیکی به شمار می‌آیند که هدف اصلی آنها، تفکیک و محاصره سرزمین فلسطین و مناطق شام و همچنین ایجاد موانعی جدی برای شکل‌گیری پیوند میان جمعیت‌ها و بازگشت آوارگان است؛ به گونه‌ای که مدیریت و محدودسازی تحرک اقتصادی، انسانی و امنیتی در کل منطقه را ممکن سازند و پیامدهای بلندمدت آن، نه‌تنها ساختارهای ژئوپلیتیکی منطقه را دگرگون می‌کند، بلکه فرصت‌های همگرایی و توسعه پایدار را نیز به شدت تضعیف خواهد کرد (11) (12).
اثرات و پیامدها
اثرات و پیامدهای این رویکردها عمدتاً در قالب تغییرات جمعیتی و کوچ اجباری ظاهر می‌شود که منجر به بحران آوارگی و تغییر ترکیب جمعیتی در مناطق هدف می‌گردد. (13) این شرایط، افزایش بی‌ثباتی سیاسی و مشروعیت‌زدایی از حاکمیت‌های محلی را به دنبال دارد و با گسترش عملیات نیابتی و تشدید شکاف‌های فرقه‌ای و قومی، منطقه را در معرض بحران‌های عمیق‌تری قرار می‌دهد. (14) (15) در چنین فضایی، زمینه برای تقویت گرایش جنبش‌های تجزیه‌طلب فراهم آمده و با ایجاد موج جدیدی از بی‌ثباتی، عراق، سوریه و حتی ترکیه نیز با چالش‌های جدی‌تری مواجه خواهند شد. (16)در نهایت، فشار بین‌المللی علیه اسرائیل به دلیل شکل‌گیری بحران انسانی و شدت گرفتن انتقادات جهانی افزایش می‌یابد و این وضعیت می‌تواند نقش مهمی در معادلات آینده منطقه ایفا کند. (17)
نقش بازیگران ثالث و چالش‌های اجرایی در پروژه‌های اسرائیلی
در وضعیت کنونی منطقه غرب آسیا (تا تابستان 2025)، نقش بازیگران ثالث و چالش‌های اجرایی پروژه‌های اسرائیلی، از جمله پروژه‌های کریدوری مانند داوود، نتزاریم و فیلادلفیا، بسیار تعیین‌کننده و چندبعدی شده است. ایران و ترکیه به عنوان دو بازیگر اصلی منطقه، با تکیه بر ظرفیت‌های نیابتی، اقدامات دیپلماتیک و امنیتی، تلاش می‌کنند مانع تحقق کامل راهبردهای منطقه‌ای اسرائیل شوند. این رویکرد به ویژه پس از آغاز بحران غزه در پاییز 2023 و تحولات ژئوپلیتیکی پس از آن، اهمیت بیشتری یافته است.(18)(19)در سطحی بالاتر، آمریکا با رویکرد حمایت از متحدین منطقه‌ای، در کنار رصد تحرکات روسیه و چین، سعی دارد توازن قوای ژئوپلیتیکی را به گونه‌ای مدیریت کند که منافع انرژی و امنیتی خود را حفظ و رقبای خود را محدود کند.(20)(21)
روسیه نیز تلاش می‌کند از ناآرامی‌های منطقه‌ای برای تقویت موقعیت خود در پرونده سوریه و حفظ دسترسی به سواحل مدیترانه بهره‌برداری نماید، در حالی که چین بیشتر با رویکرد اقتصادی و پروژه‌هایی چون کمربند و جاده، به دنبال تثبیت نقش بلندمدت خود است. (22) مصر به دلیل الزامات تاریخی و امنیتیِ ناشی از قرارداد کمپ دیوید و موقعیت ژئوپلیتیکی، ناچار به ایجاد نوعی تعادل شکننده میان نیاز به حفظ خطوط قرمز امنیتی و فشار ناشی از افکار عمومی داخلی و کشورهای عربی است؛ چالشی که سیاست‌گذاری این کشور را پیچیده و گاه شکننده می‌سازد، نمونه بارز آن را می‌توان در تحولات گذرگاه رفح در بحران اخیر مشاهده کرد.(23)(24) در این میان، رسانه‌ها و جنگ روایت‌ها، به ویژه در بحران 2023-2025 غزه، به یکی از مهم‌ترین ابزارهای اثرگذاری بر افکار عمومی جهانی، تصمیم‌سازی دولت‌ها و مشروعیت پروژه‌های ژئوپلیتیکی بدل شده‌اند. کارزارهای رسانه‌ایِ سازمان‌یافته از سوی دولت‌ها و گروه‌های غیردولتی، عملاً توانسته‌اند سمت‌وسوی افکار عمومی، فشارهای سیاسی و حتی برخی تصمیم‌های میدانی را تغییر دهند.(25)(26)
در نهایت، روند تحولات منطقه طی دو سال اخیر، نشان داده است که نقش بازیگران ثالث نه تنها در تقابل یا همراهی با پروژه‌های اسرائیل، بلکه در پیچیده‌تر شدن معادلات منطقه‌ای به ویژه از منظر امنیت انرژی، هویت قومی–مذهبی و تغییر ژئوپلیتیک قدرت، بسیار کلیدی است و پیش‌بینی آینده منوط به رصد مستمر رفتار و رویکرد این بازیگران خواهد بود.
چشم انداز و راه های محوری منطقه ای
تا زمانی که راه‌حلی منطقه‌ای مبتنی بر گفت‌وگو، تعامل سازنده و رعایت اصل حاکمیت ملی میان کشورهای منطقه شکل نگیرد، پروژه‌های رژیم صیهونیست نه تنها پایانی بر بحران‌ها نخواهند بود، بلکه آغازگر مرحله‌ای جدید از رقابت‌ها و تنش‌های ژئوپلیتیک خواهند شد. در شرایط کنونی، توسعه دیپلماسی چندجانبه منطقه‌ای می‌تواند زمینه‌ساز تفاهم و کاهش سوء تفاهم‌ها شود و بستر مناسبی برای مدیریت اختلافات و مقابله با پروژه‌های تجزیه‌گرا فراهم آورد. در همین راستا، تأکید جامعه بین‌المللی و رسانه‌ها بر اصول حقوق بشر و ضرورت پایبندی به قوانین بین‌المللی، فشار مضاعفی بر مجریان این پروژه‌ها وارد کرده و مشروعیت اقدامات یک‌جانبه را زیر سؤال می‌برد. همچنین افزایش هماهنگی و هم‌افزایی میان بازیگران مخالف سیاست‌های تجزیه‌گرا و شکل‌دهی جبهه‌ای متحد، می‌تواند اثرگذاری اقدامات آنها را به نحو محسوسی کاهش داده و به ایجاد توازن در موازنه منطقه‌ای کمک کند. مجموع این راهکارها، در مسیر کاهش اثرات منفی روندهای فعلی و ارتقای ثبات و امنیت بلندمدت در منطقه نقش‌آفرین خواهند بود.
References
4.https://thethirdway.org/divine-dominion-israels-expansive-vision-of-land-and-power
7.https://www.academia.edu/128809238/Israeli_Davids_Corridor_in_Syria_An_Eye_on_Water_and_Wheat
8.https://thecradle.co/articles/davids-corridor-israels-shadow-project-to-redraw-the-levant 9.https://islamtimes.com/en/article/1194763/israel-s-incursion-in-southern-syria-partition-sectarianism-and-the-creation-of-david-s-corridor
10.https://timesheadline.in/en/2025/07/18/the-hidden-axis-behind-israels-expansion-into-syria-and-iraq
13.https://www.amnesty.org/en/documents/mde12/5652/2022/en/
14.https://www.ohchr.org/en/press-releases/2024/04/sectarian-conflict-intensifies-levant-un-warns
15.https://www.swp-berlin.org/en/publication/iran-and-the-shifting-regional-order/
16.https://www.nytimes.com/2024/05/20/world/middleeast/israel-gaza-humanitarian-crisis.html
17.https://carnegieendowment.org/diwan/92455?lang=en¢er=middle-east
19.https://www.aljazeera.com/news/2024/7/20/iran-turkey-israel-gaza-strategy
20.https://www.brookings.edu/articles/chinas-growing-influence-in-the-middle-east
22.https://www.rand.org/pubs/research_briefs/RB9726.html
23.https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/egypt-gaza-rafah-2024
25.https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/17506352221144847
26.https://www.mei.edu/publications/information-wars-middle-east