منابع آبی اسرائیل

By ipsc

آذر 18, 1402

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگرو مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

کمبود آب و تغییرات آب و هوایی درمنطقه خاورمیانه ، و به ویژه در لبنان، اردن، سوریه و فلسطین، تنش بین کشورهای عربی با اسرائیل، بر سر منابع آبی مشترک را ایجاد کرده است. این تنش ها منجربه آشفتگی های اجتماعی و سیاسی در این منطقه شده است. اسرائیل با وجود آب و هوای خشک،و دسترسی محدود به ذخایر آب شیرین توانسته 20 درصد بیشتر از نیاز خود، آب تولید کند.این که منابع آبی اسرائیل از چه راههایی تامین می شود؟ و چگونه توانسته کمبود آب را کنترل کند؟ آیا اشتراک مرزی آب در سراسر مرزهای لبنان، اردن، سوریه و فلسطین مکانیزمی برای ایجاد مشروعیت ویا صلح با اسرائیل است؟ موضوع تحلیل این مقاله می باشد.

-راههای آبی اسرائیل

بحث در مورد مفهوم جنگ آب در میان کارشناسان آب برای نزدیک به چهار دهه بیداد کرده است. مانند بقیه خاورمیانه، اسرائیل نیز به دلیل رشد جمعیت و تقاضای کشاورزی با کمبود آب رو به افزایش است. منبع اصلی آب اسرائیل همیشه دریای جلیل بوده است. این دریاچه طبیعی به دلیل تداوم چرخه های خشکسالی، رشد تصاعدی جمعیت و نیازهای کشاورزی به سرعت در حال کاهش است. اگرچه سطح آب فعلی بالاتر از خط خطر است، اما در سال های اخیر به طور قابل توجهی پایین بوده است. (1)

دریای جلیل، رود اردن ، آبخوان ساحلی و آبخوان کوه منابع اصلی آب شیرین در اسرائیل را تشکیل می دهند. اسرائیل چندین سفره آب زیرزمینی دارد، عمدتاً سفره‌های زیرزمینی و آبخوان ساحلی، اما همچنین سفره‌های کوچک‌تر و محلی‌تر مانند آبخوان غربی جلیله، آبخوان آراوا و نقف، آبخوان کارمل و آبخوان جلیله شمالی است.(2)

دریای جلیل در دره اردن در شمال شرقی اسرائیل واقع شده است. دریای جلیله که در ارتفاع 213 متری زیر سطح دریا قرار دارد، پست ترین دریاچه آب شیرین جهان است. منبع اصلی آب دریاچه باران و برف از جلیل علیا و ارتفاعات جولان است. این دریاچه به عنوان یک مخزن عملیاتی و منبع تامین آب برای سیستم ملی عمل می کند. قبلاً حدود یک چهارم آب مصرفی سالانه در اسرائیل را تأمین می کرد.دریای جلیل منبع درگیری نظامی بین اسرائیل و سوریه بود که به جنگ آب معروف است. امروزه این دریاچه تنها بین ۲ تا ۱۳ درصد از مصرف آب اسرائیل را تامین می کند.(3)آبخوان کوهستانی، بزرگترین مخزن آب زیرزمینی اسرائیل از نظر تامین سالانه آب و کیفیت آب است. یک سوم کل مصرف آب شیرین اسرائیل است. انتظار می رود با افزایش نمک زدایی در آینده، مصرف آب از سفره های کوهستانی کاهش یابد.با این حال، نمک زدایی منجر به بازیابی تمام سطوح آب های زیرزمینی در اسرائیل شده است و امروز سازمان آب اسرائیل آنها را در بالای خطوط سبز حفظ می کند.

در حالی که کیفیت آب طبیعی آبخوان کوه خوب است، آب آن همچنان در معرض آلودگی خاک و آب قرار دارد. دسترسی به آب سفره در مقایسه با آبخوان ساحلی یا دریای جلیل نسبتاً دشوار است. آبخوان کوهستانی زیر مناطق تحت کنترل اسرائیل و زیر مناطق تحت کنترل تشکیلات خودگردان فلسطین گسترش می یابد که مدیریت آبخوان را پیچیده تر می کند.(4)

از آنجایی که کمبود دائمی آب طبیعی در اسرائیل وجود دارد، آب شیرین شده به عنوان یک منبع مهم در اقتصاد آب عمل می کند.اسرائیل پنج کارخانه اصلی نمک‌زدایی دارد که 50 درصد کل آب آشامیدنی را تامین می‌کند.دولت اسرائیل در سال 1999 که با کمبودهای به ظاهر غیرقابل حل مواجه شد، تصمیم گرفت نمک زدایی را به عنوان استراتژی برای مقابله با کمبود آب دنبال کند. (5)برای چندین دهه،نرخ احیای آب در اسرائیل بالاترین میزان در جهان است که بیشتر برای مصارف کشاورزی است.(6)

استفاده از آب بازیافتی اسرائیل را قادر ساخت تا آب کشاورزی اردن را تامین کند و مقادیر زیادی محصول را با نرخ مقرون به صرفه و ثابت به اروپا صادر کند.علیرغم این دستاوردهای چشمگیر، سطح آب دریای جلیل همچنان به سطح خطرناکی پایین می‌آمد. این آینده تلخی را برای این دریاچه آب شیرین و کسانی که از آن برای ماهیگیری، کشاورزی و تفریح استفاده می کنند، رقم زد.اسرائیل با پمپاژ آب شیرین شده اضافی به دریای جلیل، سعی کرده مخزن اصلی آب شیرین خود را از اثرات تغییرات آب و هوایی نجات دهد. دریای جلیل به دلیل خشکسالی در معرض خشکی قرار دارد. اسرائیل با ساخت زنجیره ای از کارخانه های نمک زدایی در امتداد سواحل مدیترانه ، آب دریا را به آب شیرین تبدیل و با پایین آمدن سطح آب ، دریاچه را دوباره پرخواهد کرد.(7)هدف اسرائیل با افزایش سطح آب دریای جلیل انگیزه صلح با اردن بود.در همین راستا اسرائیل و اردن یادداشت تفاهم (MOU) را در استراحتگاه شرم الشیخ مصر امضا کردند. این معامله باعث می شود اردن یک نیروگاه خورشیدی با ظرفیت صادرات 600 مگاوات انرژی برای اسرائیل بسازد. در مقابل، اسرائیل 200 میلیون متر مکعب آب شیرین شده را به اردن عرضه خواهد کرد.(8)

اتکا به نمک‌زدایی ممکن است به اسرائیل اجازه دهد نیازهای اساسی داخلی و کشاورزی را برآورده کند، انجام این کار پیامدهای زیست‌محیطی قابل‌توجهی خواهد داشت:الف)افزایش شدید تقاضای انرژی ، فرآیند و پمپاژ آب دریای مدیترانه،ب)اثرات بر چشم انداز ساحلی و اکوسیستم آبی اسرائیل،ج)نگرانی های آبیاری نمک زدایی و آب های بازیافتی،د)نگرانی های بالقوه سلامت جمعیت عمومی و حیوانات است.(9)

استفاده مجدد از فاضلاب منبع مهم دیگرآب برای کشاورزی در اسرائیل است. فاضلابی که تصفیه می شود و برای آبیاری استفاده می شود، پساب شناخته می شود. میزان استفاده از پساب در اسرائیل یکی از بالاترین ها در جهان است. این میزان حدود 50 درصد کل آب مورد نیاز کشاورزی و حدود 25 درصد کل آب مورد نیاز کشور است. اسرائیل قصد دارد تا سال 2050 مقدار پساب تولید شده برای بخش کشاورزی را دو برابر کند. اگرچه پساب باعث افزایش عرضه به سیستم ملی می شود، اما ممکن است اثرات جانبی زیست محیطی مانند شیوع بیماری های مختلف منتقله از آب، خطرات آلودگی از طریق شست وشو و انتشار داشته باشد. (10)

در مقابل، اسرائیل از راه‌حل‌های با تکنولوژی بالا برای مدیریت آب خود استفاده کرده و به طور قابل توجهی در کاربردهای کشاورزی نوآوری کرده و به رهبر جهانی در آبیاری قطره‌ای تبدیل شده است.برنامه‌ریزی هوشمند، سرمایه‌گذاری عظیم و پیشرفت‌های فناوری، اسرائیل را قادر ساخته است تا یک سیستم مدیریت آب پیشرفته و کارآمد بسازد که نسبتاً در برابر اثرات خشکسالی و تغییرات آب و هوایی غیرقابل نفوذ است. این سیستم برای پاسخگویی به نیازهای جمعیت حداقل تا سال 2050 طراحی شده است. در نتیجه اسرائیلی ها، از عرضه تقریباً نامحدود آب برای مصارف خانگی و عمومی و همچنین کشاورزی پرمصرف آب، از جمله در مناطق بیابانی، برخوردار هستند. با این انقلاب، اسرائیل دیگر به منابع آب طبیعی وابسته نیست و سالانه بیش از دو برابر میانگین آب قابل استحصال از آنها تولید می کند.(11)

طرح جامع ملی بلندمدت سال 2012 برای بخش آب تا سال 2050 در قلب این فرآیند قرار دارد. این طرح چشم انداز اسرائیل، اهداف بخش ملی آب و همچنین سیاست های مربوط به مسائل عمده آب را تعریف می کند. این پیش‌بینی میان‌مدت و بلندمدت برای تعادل منابع آب در کشور با در نظر گرفتن پیش‌بینی چالش‌های آبی آینده و رسیدگی به عدم اطمینان اقلیمی ارائه می دهد. اسرائیل یک شبکه زیرساختی پیچیده ساخته است که می تواند آب را به طور موثر از شمال به جنوب و از شرق به غرب با نرخ نشت آب کم تا صفر منتقل کند(12).

با توجه به بررسی آب از سال 2019 ،آن چه در این سال ها در منطقه خاورمیانه و جهان عرب مورد غفلت قرار گرفته ، تبدیل اسرائیل به یک ابرقدرت آبی است. برنامه‌ریزی هوشمند، سرمایه‌گذاری عظیم و پیشرفت‌های فناوری، اسرائیل را قادر ساخته است تا یک سیستم مدیریت آب پیشرفته و کارآمد بسازد که نسبتاً در برابر اثرات خشکسالی و تغییرات آب و هوایی غیرقابل نفوذ است. این سیستم برای پاسخگویی به نیازهای جمعیت حداقل تا سال 2050 طراحی شده است. اسرائیل پس از اشغال کرانه باختری در سال 1967، وتصرف بخش آب فلسطین ، وایجاد ممنوعیت ها و محدودیت های گسترده اهداف خود را شکل داد. اسرائیل برای رسیدن به اهداف خود تمام شهرک های ساخته شده در کرانه باختری، به استثنای دره اردن را به شبکه آب اسرائیل متصل ،وتنها مرجع تصمیم گیری های استراتژیک در مورد تثبیت آب شد. آب امروز قدرتی در دست اسرائیل است که می تواند از آن برای مشروعیت خود استفاده کند. اسرائیل به گونه ای عمل می کند که گویا حقوق انحصاری بر تمام منابع آبی در قلمرو بین رود اردن و دریای مدیترانه را دارد و تنها قدرت تصمیم‌گیری در مورد نحوه استفاده از آنها است.

– اشتراک آب ایجاد مشروعیت ویا صلح

حوضه رودخانه اردن، با هر معیار معقولی، یکی از خشک ترین مناطق جهان است. این حوضه به دریای مرده می ریزد و منابع آبی آن بین اسرائیل، اردن، لبنان، فلسطین و سوریه مشترک است.هر کدام رویکرد خاص خود را برای مقابله با این کم آبی داشته اند. این امر پیامدهای عمیقی برای توسعه اجتماعی و اقتصادی آنها و برای حفاظت از محیط زیست داشته است .اردن و سوریه با مدیریت آب دست و پنجه نرم کرده اند که تا حدی در بهره وری اقتصادی پایین منعکس شده است.(13)سرائیل و اردن در کنفرانس آب و هوای سازمان ملل 2022،اعلامیه ای را برای حفظ و حفاظت از رودخانه مشترک اردن امضا کردند – آبراه مقدسی که به دلیل تغییرات آب و هوایی، آلودگی و سایر تهدیدها تقریباً خشک می شود.(14)

در حالی که پیشرفت هایی در همکاری بین اسرائیل و اردن در مورد مسائل آب حاصل شده است، چالش ها برای فلسطینیان همچنان ادامه دارد. چشم‌انداز سیاسی، به‌ویژه با دولت راست‌گرای کنونی اسرائیل، به پیچیدگی می‌افزاید. تلاش‌های مستمر برای رسیدگی به نابرابری‌های آب و ترویج راه‌حل‌های عادلانه، با تأکید بر اهمیت منافع مشترک زیست‌محیطی در دستیابی به صلح پایدار در خاورمیانه، مورد نیاز است.(15)

مصرف کنندگان اصلی آب های رود اردن اسرائیل و اردن هستند. در بین آنها، سیستم رود اردن به طور گسترده مورد بهره برداری قرار گرفته است. حدود نیمی از نیاز ترکیبی آب آنها را برآورده می کند. کشورهای ساحلی دیگر لبنان و سوریه هستند. استفاده آنها از رودخانه اردن در حال حاضر در مقایسه با دیگران ناچیز است و حدود 5 درصد از کل نیاز آنها به آب را برآورده می کند.

سرزمین های اشغالی، به ویژه کرانه باختری و بلندی های جولان، برای اقتصاد آب و امنیت اسرائیل مهم هستند. تخمین زده می شود که یک سوم منابع آبی اسرائیل از بارندگی در دامنه های غربی کرانه باختری سرچشمه می گیرد و از همان سیستم آبخوانی که کرانه باختری را تامین می کند، استخراج می شود. از این رو، اشغال کرانه باختری توسط اسرائیل از سال 1967، امکان بهره برداری بیشتر از این آبخوان را با جلوگیری از توسعه منابع آب جدید توسط جمعیت عرب فراهم کرده است. این تأثیر به حداکثر رساندن تغذیه آب زیرزمینی بوده است به طوری که سفره زیرزمینی اسرائیل می تواند به طور گسترده تری توسعه یابد. همزمان، شهرک‌های اسرائیلی در کرانه باختری رود اردن نیز از آبخوان بهره می‌برند.(16)

اسرائیل از آن جایی که بیشترین آب را کنترل می کند اما کمترین نیاز به آن را دارد، این انتخاب را دارد که بر سر توافقات از موضع قدرت مذاکره کند.اثرات کالایی شدن آب در البقره شفاف است. در آنجا رودخانه یرموک به سمت غرب جریان دارد و به جریان اصلی رود اردن می رسید که از یک طرف به سمت جنوب بین اردن ،و از طرف دیگر اسرائیل و کرانه باختری فلسطین جریان دارد. اما این روزها تقریباً هر قطره از یرموک که توسط کشاورزان سوریه و اردن استفاده نمی شود توسط کشاورزان اسرائیلی به یک مخزن فرو می رود(17) .اردن یکی از فقیرترین کشورهای جهان از نظر آب است. اکنون در اسرائیل آب کافی برای آشامیدن، صنعت و کشاورزی از کارخانه های نمک زدایی وجود دارد، اما در اردن حدود چهار میلیون پناهنده از کشورهای همسایه وجود دارد و آب کافی برای حمایت آنها موجود نیست.(18)اسرائیلی‌ها، از جمله کسانی که در شهرک‌ها زندگی می‌کنند، به‌طور متوسط روزانه 247 لیتر آب برای هر نفر مصرف می‌کنند – سه برابر مقدار مصرف فلسطینی‌ها در کرانه باختری که به 82.4 لیتر برای هر نفر می‌رسد. در جوامع فلسطینی که به شبکه آب متصل نیستند، میانگین مصرف آب روزانه تنها 26 لیتر برای هر نفر است.(19)

تخلیه آب باران از بلندی های جولان یک منبع آبی حیاتی برای بزرگترین مخزن آب شیرین اسرائیل، دریای جلیل است. علاوه بر این، رودخانه بانیاس، شاخه ای از رود اردن که از بلندی های جولان سرچشمه می گیرد، به خودی خود یک منبع آبی مهم را تشکیل می دهد و همچنین به دریای جلیل می ریزد. ماهیت مشترک منابع آب شیرین و تخریب مداوم این منابع همچنان منبع تنش در منطقه و موضوع اصلی درگیری اسرائیل و فلسطین است.(20)

غزه آب خود را از سه منبع اصلی تامین می کند.الف)سه کارخانه شیرین سازی آب دریا که می توانند حدود 7 درصد از نیاز آب پاک غزه را تامین کنند.ب)سه خط لوله از اسرائیل که حدود 13 درصد از آب مورد نیاز غزه را تامین می کند.ج)سیستمی متشکل از 300 چاه و گمانه از یک سفره زیرزمینی زیر غزه که توسط واحدهای نمک‌زدایی کوچک تصفیه می‌شود.همه این منابع به دلیل جنگ تعطیل یا به شدت محدود شده اند.(21)

اتباع فلسطین – از یک بحران آب مزمن رنج می برند که همراه با تغییرات آب و هوایی در حال رشد است. بحران شدید آب در میان فلسطینیان در کرانه باختری ، اجتناب ناپذیر است. در عوض، این نتیجه عمدی سیاست تبعیض آمیز اسرائیل است که آب را وسیله دیگری برای کنترل جمعیت فلسطینی در کرانه باختری ،و ادامه پروژه شهرک سازی و خلع ید از فلسطینیان کرده است.(22)

سخن پایانی

درگیری میان اردن، اسرائیل و فلسطین هدف “معامله آبی سبز” ایجاد اعتماد و توزیع عادلانه آب و انرژی بین اسرائیل، اردن و سرزمین های اشغالی فلسطین است. آب شیرین ممکن است تنها در چند دهه آینده در اسرائیل بسیار کم باشد.اگر جمعیت اسرائیل با نرخ کنونی 2 درصد در سال به رشد خود ادامه دهد، احتمالاً این موفقیت کوتاه مدت خواهد بود. پیش‌بینی می‌شود که اسرائیل تا سال 2065 به 6.2 میلیارد متر مکعب آب شیرین در سال نیاز خواهد داشت که 1.9 میلیارد متر مکعب آن از نمک‌زدایی حاصل می‌شود. در حال حاضر سالانه تنها 500 میلیون متر مکعب آب شیرین شده تولید می کند. (23)

بنظر می رسدتأمین آب شیرین به این سرزمین‌ها و سایر همسایگان، بیشتر برای مشروعیت و تسلط بیشتر بر مناطق تعیین شده در رسیدن به اهداف سرزمین موعود است، و نمی‌تواندیکی از اجزای احتمالی ایجاد صلح منطقه‌ای باشد.