فاطمه خادم شیرازی
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح – IPSC
در دهه‌های اخیر، انرژی به یکی از محورهای کلیدی تعاملات و رقابت‌های ژئوپلیتیک تبدیل شده است. میدان گازی تامار در شرق مدیترانه، که عمدتاً توسط اسرائیل مورد بهره‌برداری قرار گرفته، با ذخایر عظیم خود نه تنها تأمین‌کننده نیازهای داخلی اسرائیل است، بلکه موقعیت استراتژیکی برای صادرات گاز به اروپا دارد. با خرید سهم قابل‌توجهی از میدان گازی تامار توسط آذربایجان و مشارکت این کشور در پروژه‌های انرژی مدیترانه شرقی، جایگاه آذربایجان در ژئوپلیتیک انرژی منطقه ارتقا یافته و در مقابل، نگرانی‌های امنیتی جدی برای ایران ایجاد شده است. این همکاری‌ها، فراتر از منافع اقتصادی، بستری برای نفوذ اطلاعاتی، نظامی و فناورانه اسرائیل در نزدیکی مرزهای ایران فراهم کرده است.
موقعیت راهبردی آذربایجان و منطق ورود به مدیترانه
آذربایجان، دارنده یکی از بزرگترین میادین گازی جهان (میدان شاه‌دنیز در دریای خزر)، پس از تثبیت زیرساخت‌های صادراتی خود به اروپا از طریق پروژه‌هایی مانند «کریدور گاز جنوبی»، به دنبال تنوع‌بخشی به مسیرها و تقویت جایگاه منطقه‌ای خود است. باکو به دلیل روابط راهبردی با اسرائیل — شامل همکاری‌های اطلاعاتی، نظامی و فناورانه — به یکی از شرکای کلیدی تل‌آویو تبدیل شده است. نزدیکی جغرافیایی و هماهنگی سیاسی، سرمایه‌گذاری آذربایجان در پروژه‌های انرژی اسرائیل، از جمله میدان تامار، را تسهیل کرده است(1).
جایگاه میدان گازی تامار و منافع آذربایجان در همکاری با اسرائیل
میدان گازی تامار یکی از بزرگترین ذخایر انرژی در شرق مدیترانه است که نقش کلیدی در تأمین انرژی اسرائیل و صادرات آن به اروپا ایفا می‌کند. شرکت سوکار آذربایجان ۱۰ درصد از سهام پروژه فراساحلی تامار را از یونیون انرژی خریداری کرد و این نخستین سرمایه‌گذاری بزرگ سوکار در پروژه‌های مدیترانه به‌شمار می‌رود. این میدان از سال ۲۰۱۳ فعال است و با شش چاه فعال، ذخیره گاز طبیعی آن نزدیک به ۱۳.۷ تریلیون فوت مکعب تخمین زده شده است.
سوکار اعلام کرده که این خرید بخشی از توسعه سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک جهانی آن است و نقش آذربایجان در بازار انرژی را تقویت می‌کند. سهامداران اصلی پروژه شامل شورون، ایسرامکو، مبادله انرژی، یونیون انرژی، تامار پترولیوم، دور گس و اورست هستند که سهم سوکار با این خرید وارد ترکیب آن‌ها شده است(2).
توافقنامه جدید میان اسرائیل و آذربایجان به شرکت دولتی سوکار مجوز اکتشاف گاز در سواحل اسرائیل را داده و امنیت انرژی این کشور را تقویت می‌کند. این قرارداد با حضور مقامات ارشد دو کشور امضا شد و آذربایجان را به یک شریک کلیدی انرژی برای تل‌آویو تبدیل کرده است. حضور سوکار در کنسرسیومی با شرکت‌های بزرگی مانند بی‌پی و نیومد انرژی، پیوندهای اقتصادی دوجانبه را گسترش داده و به توسعه میادین جدید مدیترانه‌ای کمک می‌کند(3).
برای آذربایجان، حضور در پروژه تامار از منظر درآمدزایی و کسب تجربیات فناورانه حائز اهمیت است. همچنین، این کشور برای ارسال گاز به اروپا به مسیرهای متنوع و همکاری با بازیگران مختلف نیاز دارد. حضور در مدیترانه شرقی، همکاری با اسرائیل و شرکای اروپایی را تسهیل می‌کند. این همکاری توان چانه‌زنی آذربایجان را در مقابل رقبایی مانند روسیه، ترکیه و ایران افزایش می‌دهد(4).
علیرغم این مزایا، یوسی لانگوتسکی، کاشف میدان گازی تامار، هشدار داده است که صدور گاز پیش از اطمینان از ذخایر کافی برای نیاز داخلی اسرائیل در ۴۰ سال آینده می‌تواند اشتباه باشد. وی معتقد است امنیت ملی اسرائیل به منابع انرژی وابسته است و نباید صرفاً به صادرات و منافع کوتاه‌مدت توجه کرد(5).
روابط امنیتی و نظامی باکو و تل‌آویو
روابط نزدیک آذربایجان و اسرائیل به حوزه‌های اطلاعاتی و نظامی نیز کشیده شده و موازنه منطقه‌ای را به نفع هر دو کشور تغییر داده است. آذربایجان در جریان جنگ قره‌باغ از حمایت‌های نظامی و دیپلماتیک اسرائیل بهره برد و صراحتاً به خرید سلاح از این کشور اشاره کرده است. باکو با ایفای نقش میانجی بین ترکیه و اسرائیل در مسائل سوریه، نفوذ منطقه‌ای خود را افزایش داده است. پیروزی نظامی آذربایجان بر ارمنستان در قره‌باغ، جایگاه این کشور را در میان بازیگران اصلی منطقه مانند روسیه و ترکیه ارتقا داده است(6).
همکاری دفاعی و سایبری دو کشور در مواجهه با تهدید ایران گسترش یافته و انتقال فناوری اسرائیلی به آذربایجان، توانمندسازی دیجیتال و بازدارندگی را به همراه داشته است. این روابط عمیق نه تنها موازنه قدرت منطقه را تغییر می‌دهد، بلکه الگویی برای همکاری مسلمانان و اسرائیل محسوب می‌شود (7).
پیامدهای سیاسی و امنیتی برای ایران
سرمایه‌گذاری مشترک آذربایجان و اسرائیل در میادین تامار از منظر ایران، ترکیه و مصر حساسیت‌برانگیز است. ایران همواره مخالف نزدیکی آذربایجان و اسرائیل بوده و هرگونه همکاری در حوزه انرژی را افزایش نفوذ تل‌آویو در نزدیکی مرزهای خود می‌داند. ترکیه نیز با وجود روابط نزدیک با باکو، همکاری‌های انرژی آذربایجان با اسرائیل را زیر نظر دارد(8).
ورود آذربایجان به همکاری انرژی با اسرائیل، بخشی از راهبرد تل‌آویو برای محاصره نرم و کاهش عمق ژئوپلیتیک ایران در قفقاز و شرق مدیترانه است. این امر می‌تواند حلقه همگرایی ارمنستان–آذربایجان–اسرائیل را تقویت و در مقابل محور ایران–ترکیه–روسیه موازنه ایجاد کند(9).
همکاری‌های امنیتی و اطلاعاتی باکو و تل‌آویو به اسرائیل اجازه می‌دهد با پوشش اقتصادی، حضور خود را در قفقاز جنوبی و مجاورت ایران تقویت کند. این موضوع پتانسیل جمع‌آوری اطلاعات، شناسایی اهداف و حتی عملیات خرابکارانه علیه منافع ایران را افزایش می‌دهد .(10).
پیامدها برای غزه و مقاومت فلسطین
تسلط اسرائیل بر منابع انرژی مدیترانه، از جمله میدان گازی تامار در نزدیکی غزه، به این رژیم اجازه می‌دهد از این منابع به‌عنوان ابزاری برای افزایش ظرفیت مالی و لجستیکی خود استفاده کند. اسرائیل با کنترل منابع گازی در آب‌های ساحلی غزه، مانع بهره‌برداری فلسطینیان از این ذخایر شده و حقوق آن‌ها را نادیده می‌گیرد(11).
سناریوهای احتمالی واکنش ایران
ایران می‌تواند با تقویت اتحادهای منطقه‌ای و بین‌المللی، قدرت بازدارندگی خود را افزایش دهد. رویکرد دیپلماتیک، شامل رایزنی‌های منطقه‌ای و جستجوی راه‌های همکاری در بخش انرژی با دیگر کشورها، گزینه دیگری برای تعدیل تنش‌هاست (12)(13)(14).
نتایج وآینده راهبردی همکاری باکو و تل‌آویو
در صورت موفقیت این همکاری، آذربایجان می‌تواند به بازیگری فعال در معادلات انرژی مدیترانه تبدیل شود و فناوری‌های پیشرفته اکتشاف و استخراج زیرآبی را کسب کند. این موضوع موقعیت اقتصادی و سیاسی باکو را در تعاملات جهانی ارتقا می‌دهد.
از سوی دیگر، این همکاری می‌تواند منجر به شکل‌گیری ائتلاف‌های جدید انرژی و امنیتی در منطقه شود که ساختار سنتی ژئوپلیتیک را به چالش می‌کشد. این تحولات تأثیر مستقیمی بر توازن قوا، الگوی صادرات انرژی و روابط اتحادیه اروپا با قفقاز جنوبی خواهد داشت.
همکاری آذربایجان و اسرائیل در حوزه انرژی و امنیت، پیامدهای عمیقی برای ایران دارد. تهران نیازمند بازنگری در سیاست‌های امنیتی و راهبردهای منطقه‌ای خود برای مقابله با این چالش‌های جدید است.
References
2.https://interfax.com/newsroom/top-stories/109521/
3.https://www.jns.org/israel-and-azerbaijan-to-ink-strategic-energy-agreement/
4.https://www.aa.com.tr/en/economy/israel-azerbaijan-to-jointly-develop-gas-projects/3003869
7.https://caspian-alpine.org/azerbaijan-and-israel-on-the-path-to-a-strategic-alliance/
8.https://www.wsj.com/world/middle-east/israel-finds-a-new-gas-partner-in-azerbaijan-148ba293
9.https://www.jpost.com/arab-israeli-conflict/article-654627
