اهمیت استراتژیک آب در رابطه اسرائیل و ترکیه

علی علیزاده

مرکز بین­ المللی مطالعات صلح – IPSC 

بیان رخداد:

بررسی رخدادهای سیاسی و یا پدیده­های اجتماعی و اقتصادی در ظرف زمانی خود نیاز به نگرش همه جانبه در ابعاد مختلف آن موضوع دارد. یکی از این پدیده­ها روابط آنکارا و تل آویو است که در حوزه­های مختلفی در جریان است و یکی از ابعاد مهم آن مساله آب و تاثیر آن در این روابط است. در شرایط فعلی فضای بین­المللی شاهدیم که کشورها در مواردی بر سر چگونگی استفاده از آب­های منطقه­ای دچار اختلاف می­شوند و گاهی سطح این اختلاف­ها آنچنان رشد می­کند که احتمال تبدیل اختلاف به یک مناقشه و جنگ نیز وجود دارد. برخی از کارشناسان معتقدند که نیاز به آب هرگز آنقدر ارزشمند نخواهد بود که تبدیل به جنگ بین دو کشور شود بویژه با رشد تکنولوژی و امکان تبدیل کردن آب­های موجود به آب شیرین و قابل استفاده دیگر نیازی به گسترش سطح اختلاف به یک درگیری تمام عیار نخواهد بود. اگر چه این دیدگاه می­تواند در مورد آغاز درگیری بین دو کشور صحیح به نظر برسد ولی بی­شک کشورهایی که نیاز به منابع قابل اطمینان دارند در روابط خود با کشورهای دیگر، یکی از عوامل اصلی که همواره مد نظر خواهند داشت، تامین آب مورد نیاز برای مصارف داخلی خود است. براساس برخی از تخمین­های بین­المللی بسیاری از کشورهای خاورمیانه به دلیل رشد جمعیت از یکسو و منابع ثابت آبی از سوی دیگر یا هم­اکنون با مشکل کمبود آب مواجه­اند و یا در آینده با آن مواجه خواهند شد. یکی از کشورهایی که با این مشکل مواجه است، رژیم صهیونیستی است که طیف مختلفی از سیاست­ها از تهدید و زور تا مذاکره و چانه­زنی را در دستور کار خود قرار داده است. یکی از کشورهایی که برای تامین آب، مورد توجه اسرائیل قرار دارد ترکیه می­باشد که در این مطلب به اهمیت منابع آبی در روابط اسرائیل با ترکیه خواهیم پرداخت.

واژگان کلیدی: اهمیت استراتژیک آب، اسرائیل، رابطه با ترکیه

تحلیل رخداد:

آب همواره یکی از متغیرهای مهم و تاثیرگذار در تعاملات منطقه خاورمیانه محسوب می­شود. در مناقشات خاورمیانه، آب یکی از عوامل اصلی تنش و تعارض میان کشورهای این منطقه در گذشته و حال بوده است و در آینده نیز به عنوان یک متغیر تاثیرگذار بر سیاست­های منطقه عمل خواهد کرد. کشورهاي خاورميانه از کمبود جدي آب رنج مي­برند و اين منطقه اساسا با مشکل جدي آب مواجه است البته درجه اهمیت اين موضوع در کشورهاي مختلف، متفاوت است. در ميان کشورهاي خاورميانه فقط لبنان، ترکيه و ايران براي برآورده کردن نيازهاي آبي حال و آينده خود داراي منابع آب طبيعي کافي هستند. برخی از صاحب نظران خاورمیانه براین باورند که در آینده، آب به عنوان کالای کمیاب و گران جای نفت را خواهد گرفت و محور اصلی مناقشات و مصالحه­ها در دهه آتی خواهد بود. اسرائیل نیز در سرزمین­های اشغالی با کمبود جدی آب مواجه است و از همین رو تامین منابع آبی برای آنها از اهمیت اساسی برخوردار بوده و برای امنیت و بقای این رژیم عنصر اساسی است. چنان که یکی از مهم­ترین اهداف اشغالگری سرزمین­های فلسطینی تسلط بر منبع آبی این سرزمین بوده است و بقاي يهوديان در فلسطين به نتيجة چالش و مبارزه بر سر منابع آب بستگي دارد. رژیم صهیونیستی از زمان تاسیس در سال 1948 تاکنون از بحران کم آبی شدید رنج می برد زیرا این رژیم منابع آبی ثابتی ندارد. بنابراین در بسیاری اوقات برای برون رفت از این بحران با توسل به زور دست به اقداماتی از جمله سرقت آب و منابع آبی در سرزمین های فلسطین در کرانه باختری رود اردن و نوار غزه زده است. چنين سياستي از سوي اسراييل، با آغاز جنگ سال 1967، با شدت بيشتري دنبال شد و پس از جنگ نيز اسرائيل، برخي قوانين نظامي خود را براي كنترل منابع آبي فلسطين، بر فلسطينيان تحميل كرد. در راستاي دستيابي به منابع آبي بيشتر، اسرائيل رفته رفته به اشغال نقاط ديگر روي آورد كه از جملة آنها بلندي‌هاي جولان بود. بلندي‌هاي استراتژيك جولان، مشرف بر منطقه‌اي تحت عنوان قلقيليه است و آب هاي حاصل از چشمه‌هاي جولان قبل از ورود به رود اردن به درياچة قلقيليه مي‌ريزد و اسرائیل درصد قابل توجهی از آب آشاميدني خود را از آن تأمين مي‌كند. از اين رو است كه اسرائيل از زمان اشغال اين سرزمين، تاكنون به هيچ وجه حاضر به تخلية آن نشده است. به اعتقاد صاحب­نظران امر در اسرائیل یکی از کم­هزینه ترین راه­های تامین آب مورد نیاز برای اسرائیل بی­شک تامین آن از کشور ترکیه است زیرا علاوه بر اینکه این کشور دارای منابع عظیم آبی است، دارای سطح خوبی از روابط با اسرائیل است و نشانه­ای از دشمنی با این رژیم در مسئولین ترکیه­ای دیده نمی­شود. تامل در موضوع نیاز آب در اسرائیل مسایل مهمی را چه در سطح اجتماعی و چه اقتصادی و سیاسی به ما نشان می­دهد؛ از جمله اینکه به لحاظ کشاورزی مسئولین این رژیم این ضرورت را احساس می­کنند که به منظور نیل به استقلال کامل در تهیه مواد غذایی مورد نیاز باید آب مورد نیاز خود را تامین نمایند. همچنین برای توسعه صنعتی و رفاه اقتصادی و تامین نیاز شهروندان خود، مقامات اسرائیل مجبور هستند تا منابع جدیدی را تامین نمایند.

مقوله آب و نقش ترکیه در آن، دارای اهمیت و حساسیت ویژه­ای است و علت این امر نیز، به موقعیت جغرافیایی این کشور باز می­گردد، که سرچشمه رودهای مهم از جمله دو رود مهم دجله و فرات را در خود جای می­دهد. اسرائیل به خاطر جایگاه ویژه ترکیه و جلوگیری از لطمه خوردن منافع آبی خود، بسیار مایل است تا بیش از پیش به ترکیه نزدیک شود. از این رو، اقدام به عقد قراردادهایی با آن کشور نموده است. با نگاهی به تاریخ متوجه این نکته خواهیم شد که ترکیه نخستین کشور اسلامی است که اسرائیل را در مارس 1949 به صورت دوفاکتو و در ژانویه 1950 به صورت دوژوره به رسمیت شناخت. از آن زمان تاکنون، ترکیه و اسرائیل به گسترش روابط فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی با یکدیگر پرداخته­اند و نشان داده­اند که به عنوان دو شریک مهم در منطقه به دنبال اهداف مهمی هستند. کشور ترکیه که یکى از کشورهاى غنى در زمینه آب در منطقه است و با وقوف به این مساله و اهمیت آب در معادلات آینده منطقه از این ابزار به عنوان راهی برای افزایش نفوذ خود استفاده می­کند و همین امر هم باعث اختلافات تاریخی با همسایگانش از جمله عراق و سوریه شده است. ترکیه در تفکر نوین اقتصادى خود به آب، به عنوان یک منبع صادراتى مى نگرد و هم چنان می­خواهد از این طریق یک اهرم سیاسی هم در دست داشته باشد. در این وضعیت که ترکیه یکی از کشورهای غنی در زمینه منابع آبی است مسئولان این کشور با آگاهی به این امر و اهمیت آب در معادلات آینده منطقه، پروژه بزرگ معروف به (G.A.P) را برای کنترل آب در منطقه به مورد اجرا گذاشتند. اجرای چنین طرح­هایی به طور مستقیم امنیت و رشد اقتصادی دو کشور همسایه ترکیه یعنی عراق و سوریه را تحت تأثیر قرار داده و می دهد و زمینه ساز تنش­های بین این کشورها شده است. انتقال آب از ترکیه به اسرائیل در شرایطی که منطقه خاورمیانه با کمبود آب مواجه است هم باعث نزدیکی بیشتر روابط این دو با هم می­شود و هم رژیم صهیونیستی با اتکای به سطح قابل قبولی از روابط که با ترکیه ایجاد کرده می­تواند دغدغه­های امنیتی خود را به لحاظ آبی برطرف نماید.

دورنمای رخداد:

آب هم اکنون به صورت یک منبع استراتژیک و محدود کننده برای توسعة اقتصادی و اجتماعی در آمده است و می تواند منجر به جنگ شود. اغلب کشورها مسائل نگران کنند زیادی در ارتباط با کمیت و کیفیت منابع آب خود دارند و کشورهای بسیاری از پیامدهای آلودگی آب­های ساحلی خود نگرانند. محدودیت­های تأمین آب جدید در حال افزایش است و با خشکسالی­ها، تهی شدن منابع آب­های زیرزمینی و تخریب منابع جنگلی تشدید می­شوند. به طور کلی آب، هدف استراتژیک رژیم صهیونیستی می­باشد و مسأله آب برای این رژیم، فراتر از یک موضوع مربوط به توسعه، بلکه مسأله­ای مرتبط با موجودیت این کشور است و از عوامل بنیادی ادامه طرح صهیونیسم در منطقه می باشد. اسرائیل به طور کلی در اندیشه تسلط بر منابع آبی اعراب است و برقراری ارتباط بین این رژیم و حکومت ترکیه که به سبب بهره گیری از منابع فراوان آبی، خواهان نقش فعالی در آینده منطقه است، نشان­دهنده نقش مهم منابع آبی در میزان نفوذ و تاثیرگذاری در منطقه است.

این رژیم برای حل بحران آب در پی سرمایه گذاری های سنگینی در زمینه بکارگیری تکنولوژی جدید بوده و هم اکنون به اجرای طرح­های نمک زدایی دریا، باردار کردن ابرها و استفاده مجدد از فاضلاب­ها مشغول است اما به دلیل هزینه­های کلان تهیه آب یکی از راه های به صرفه و مطمئن برای حل این مشکل، تهیه آب از یک نقطه مطمئن دیگر است که یکی از این مناطق که اسرائیلی­ها می­توانند کمبود آب خود را از آن تامین نمایند منابع غنی آب ترکیه است. ترکیه تنها کشور خاورمیانه است که دارای منابع عظیم آب است. مشکل کمبود آب و نیاز حیاتی اسرائیل به آب رودخانه­های ترکیه و ترس از عدم دسترسی به آن بنابه دلایل امنیتی و استراتژیک، احساس ناامنی و به مخاطره افتادن موجودیت دولت اسرائیل یک کابوس وحشتناک و دائمی را برای دولتمردان این رژیم به وجود آورده است. به همین خاطر نیز مسئولان این رژیم تلاش می­کنند تا از هر راه و شرایط ممکن استفاده کرده و از ابعاد این خطرات بکاهند که یکی از راه های مهم برای رسیدن به این هدف برقراری و تداوم ارتباط با ترکیه است و در سایه این روابط اهداف مختلف سیاسی، اقتصادی و نظامی را طراحی و دنبال می­کند.

سیاست خارجی اسرائیل در قبال ترکیه نیز، به میزان زیادی در راستای رسیدن به منافع آبی می باشد. اسرائیل به خاطر جایگاه ویژه ترکیه و جلوگیری از لطمه خوردن منافع آبی خود، بسیار مایل است تا بیش از پیش به ترکیه نزدیک شود. از این رو، در این راستا، اقدام به عقد قراردادهایی با آن کشور نموده است. روابط ترکیه و اسرائیل، علی رغم اینکه دارای زمینه­های تاریخی و هویتی است اما آنچه که زمینه را برای تداوم روابط این دو کشور فراهم ساخته است، اهداف و منافع مشترک آنهاست.