داوود عرفان
پژوهشگر مسائل افغانستان
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
امروزه صنعت گردشگری به عنوان منبعی از درآمد، کانالی از ارتباطات فرهنگی و یکی از راه های تقویت پرستیژ دولت های ملی مطرح است. گردشگری توانسته در رشته های مهم تحصیلی امروز جهان جا باز کند. اقتصاد گردشگری، گردشگری فرهنگی و امنیت گردشگری از رشته های مهم و جذاب این صنعت به شمار می روند.
به نظر می رسد که هر سال نسبت به سال دیگر، جایگاه این صنعت در اقتصاد دنیا تقویت می گردد. بر اساس برآوردها، درآمد داخلی و خارجی گردشگری جهان در سال 2018 به 34/5 تریلیون دلار رسید که 1/6 درصد تولید ناخالص داخلی جهانی است. پیشبینی ها از افزایش 5/5 درصدی این رقم در سال 2019 حکایت دارد. از سال 2012 تا کنون کشورهای امریکا، اسپانیا، فرانسه، چین، آلمان، ژاپن و بریتانیا بیشترین درآمد صنعت گردشگری را به خود اختصاص داده اند، این آمار و ارقام باعث شده که کارشناسان اقتصاد، صنعت گردشگری را سومین صنعت پولساز جهان به شمار آورند. تمام پیش بینی های اقتصادی نشان می دهد که صنعت گردشگری در سال های آینده با تمام عوامل منفی به رشد خویش ادامه خواهد داد.
صنعت گردشگری در افغانستان ناشناخته مانده است. با وجودی که صنعت گردشگری موتور متحرک توسعه نامیده می شود؛ بسیاری از سیاست مدارانی که دم از برنامه ی توسعه ای برای افغانستان می زنند، هیچ جایگاه قابل توجهی برای صنعت گردشگری در نظر نگرفته اند. کمتر کسی در برخورداری افغانستان از فرصت های عالی گردشگری شک دارد، اما همگان بر چالش های بزرگ در بر سر راه صنعت گردشگری افغانستان اذعان دارند. برای توضیح بیشتر فرصت ها و چالش ها را در دو بخش جداگانه بررسی می کنیم
الف) فرصت ها
افغانستان در طول تاریخ چهارراه و گذرگاه فرهنگ های متنوع منطقه بوده است. ادیانی چون زرتشتی، بودایی، یهودی، هندو و سیک و اسلام در این سرزمین زیست داشته اند. از سوی دیگر، فرهنگ های، آریایی، هندی، یونانی، مغولی، چینی و ترکی در این جغرافیا به مبادله ی فرهنگی پرداخته اند. حاصل جمع زیست باهمی ادیان و فرهنگ های متنوع در افغانستان، تولد آثار باستانی رنگارنگی در این خطه بوده است. افغانستان از کشورهایی است که به خوبی می توان، آثار باستانی، آریایی، یونانی، چینی، مغولی و اسلامی را در آن به راحتی یافت. به صورت عموم، جاذبه های گردشگری افغانستان به سه بخش جاذبه های طبیعی، مزارات (آرامگاه ها) و اماکن تاریخی تقسیم کرد. از لحاظ تاریخی، این آثار به دوران آریایی ها، یونانی ها و اسلام تقسیم بندی می شود. معماری ساسانیان، بودایی و یونان و باختری، طاهریان، سلجوقیان، آل کرت، تیموریان، صفویان و قاجار در بخش هایی از افغانستان قابل مشاهده است. تقریباً تمامی مناطق افغانستان از جاذبه های گردشگری مهمی برخوردارند، اما هرات، بامیان و مزار شریف سه حوزه ی مهم گردشگری افغانستان را تشکیل می دهند.
- هرات: ولایت/ استان هرات، یکی از قطب های مهم گردشگری افغانستان و منطقه است. هرات به عنوان پایتخت تیموریان، با القابی چون مرکز رنسانس شرق و فلورانس شرق جایگاه ویژه ای در هنر اسلامی داشته است. بسیاری از هنرهای منطقه از جمله معماری، کاشی کاری، نگارگری (مینیاتور)، خوشنویسی و قالی بافی در هرات به بالندگی رسیدند و به مناطق دیگر صادر شدند. یادگارهای دوره ی تیموریان و حتی قبل از آن، مانند ارگ هرات (قلعه ی اختیارالدین)، پل مالان (بیست و دو پل)، بقایای مصلی هارت( مناره های هرات)، مجموعه ی گازرگاه (آرامگاه خواجه عبدالله انصاری، نمکدان، مسجد خواجه و خانه ی زرنگار)، شهر کهنه ی هرات با کوچه ها و خانه های قدیمی، آرامگاه گوهرشاد، مولانا جامی، واعظ کاشفی، فخر رازی، شاهزاده ها(امام زاده عبدالله و قاسم)، دهها آسیاباد، حوض (آب انبار) جاذبه های مهم هرات را تشکیل داده اند. گفته می شود که این ولایت 880 جاذبه ی گردشگری دارد.
- بامیان: این ولایت بیشتر با مجسمه های بودا و بند امیر شناخته می شود. مجسمه های بودا که بزرگترین مجسمه های ایستاده ی سنگی جهان بودند، توسط طالبان نابود شدند، اما هنوز طاق های این دو مجمسه می تواند گردشگران زیادی را به خود جذب کند. کما اینکه، نخستین نقاشی های آب رنگ جهان پس از تخریب بودا در طاق های آن کشف شدند. بر علاوه ی آن، مغاره های کوچک و بزرگ دیگری در حوالی مجسمه های بودا وجود دارد که می تواند نظر گردشگران را به خود جذب نماید. بند امیر با آب های لاجوردی خود یکی از جاذبه های طبیعی و معروف بامیان است که هر ساله گردشگران داخلی و خارجی از آن دیدن می نمایند. در زمستان اسکی بامیان هم از جذابیت زیادی برخوردار است. شهر غلغله هم یکی از جاذبه های مهم بامیان شمرده می شود.
- مزار شریف: وجود آرامگاهی منسوب به علی بن ابیطالب که در زمان سلطان حسین بایقرا، پادشاه هنرپرور تیموری ساخته شده است، این شهر را به یکی از شهرهای مهم گردشگری داخلی و خارجی تبدیل کرده است. نکته ی قابل توجه این است که هر ساله در این مزار مراسم نوروز با شکوه خاصی برگزار می شود و مراسمی به عنوان جهنده بالا در آن اجرا می شود که برخی آن را برافراشتن درفش کیانی تعبیر می کنند. گردهمایی نوروزی در مزار شریف در نوع خود در منطقه بی نظیر است. آتشکده ی نوبهار یادگار زرتشت و خانقاه پدر مولانا از جاذبه های دیگر این ولایت است.
در کنار این سه شهر، شهر کابل با جاذبه های زیبای گردشگری، قلعه ی کک و کهزاد و قلعه ی فریدون ولایت فراه، منار جام در غور، تخت رستم سمنگان، قلعه ی بست هلمند، جاذبه های ولایت قندهار و جاذبه های طبیعی شمال و شرق افغانستان از جمله پنجشیر و جلال آباد، فرصت های خوبی برای صنعت گردشگری افغانستان شمرده می شوند.
ب) چالش ها
– امنیت: ناامنی در افغانستان باعث شده که این کشور گردشگران کمی را به خود جذب کند و جاذبه های آن ناشناخته بماند. حتی گردشگران زیادی در کشورهای همسایه از جمله ایران با گسترش ارتباطات جمعی به ویژه فضاهای مجازی به دیدن از افغانستان علاقه مند شده اند ولی مشکل امنیتی نخستین چالش برای گردشگران خارجی محسوب می گردد. این چالش حتی در گردش گری داخلی افغانستان سایه افکنده است.
– ناآگاهی عمومی، به دلیل چهاردهه جنگ و ناامنی در افغانستان، مردم این کشور با پدیده ای بنام گردشگری بیگانه شده اند. آگاهی عمومی در مورد گردشگری، حفظ و حراست و درآمد از این ناحیه تقریباً وجود ندارد. تا زمانی که گردشگری نتواند وارد اقتصاد معیشتی مردم عام شود، نمی توان انتظار داشت که مردم عادی اهمیت آن را درک کنند.
– کم کاری دولت، دولت افغانستان در حفظ و مراقبت آثار باستانی افغانستان قدم هایی را برداشته است، اما این گام ها به هیچ وجه کافی نیست. آثار باستانی افغانستان به دلیل بی توجهی ناشی از چهاردهه ناامنی، نیاز به مراقبت و مرمت جدی دارند. از سوی دیگر، معرفی این آثار به منطقه و جهان مستلزم برنامه ریزی بازاریابی گردشگری است. ثبت ملی و جهانی آثار افغانستان وظیفه ی دیگری است که دولت افغانستان در آن تعلل کرده است. تنها منار جام در ولایت غور ثبت جهانی شده است در حالی که دهها اثر مادی و معنوی فرهنگی در افغانستان وجود دارد که نیازمند ثبت جهانی است.
مخلص کلام این که، افغانستان با وجود چالش های عمده در صنعت گردشگری می تواند با برنامه ریزی دقیق، صنعت گردشگری این کشور را به صنعتی پویا و درآمدزا تبدیل نماید. در این راستا از سه زاویه ی داخلی، منطقه ای و جهانی می توان به صنعت گردشگری افغانستان کمک کرد. دولت افغانستان می تواند با معرفی جاذبه های گردشگری در قدم نخست، صنعت گردشگری داخلی را احیا نماید. این مورد با وجود چالش های امنیتی با تورهای گردشگری تحت حمایت دولت امکان پذیر است. دولت افغانستان می تواند با همکاری کشورهای منطقه در ثبت جهانی آثار مادی و معنوی مشترک اقدام نماید. ویزای فرهنگی و گردشگری با قیمت کم یا حتی رایگان می تواند یکی از راه های جذب گردشگر به افغانستان باشد. کشورهای آسیای میانه در صدد تهیه ی ویزای شنگن آسیای میانه هستند، افغانستان می تواند با در این طرح شریک گردد. رسانه های افغانستان می توانند در معرفی جاذبه های گردشگری افغانستان نقش بازی کنند و سفارت ها و مراکز دیپلماتیک افغانستان در خارج از افغانستان می توانند با معرفی جاذبه های این کشور، به رشد صنعت گردشگری افغانستان یاری رسانند.
