شقایق حیدری
دکتری علوم سیاسی
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح –IPSC
درآمد
عربستان سعودی به‌عنوان زادگاه اسلام و خانه مقدس‌ترین اماکن زیارتی اسلام در مکه و مدینه، یک سلطنت مطلقه است که توسط پادشاه سلمان بن عبدالعزیز آل سعود حکومت می‌شود که بر برادر ناتنی خود در سال 2015 برتری یافت. عمده‌ترین تهدیدهای حکومت عربستانعبارت‌اند از دولت اسلامی، که بسیاری از جوانان سعودی را جذب کرده است و تنش‌هایفرقه‌ای بین مسلمانان سنی و اقلیت شیعه. همچنین، در سال 2015، شاهزاده محمد بن سلمان در یمن مداخله کرد تا به دولت این کشور در نبرد با شورشیان حوثی تحت حمایت ایران کمک کند. در اواخر سال 2017، سرکوب فساد توسط شاهزاده محمد بن سلمان، عربستان سعودی را به یک بحران سیاسی عمیق فرو برد. صادرات نفت بیش از 85 درصد درآمد دولت را تشکیل می‌دهد. همچنین، عربستان سعودی بزرگ‌ترین صادرکننده نفت و یکی از رهبران اوپک است.
اقتصاد عربستان در سال‌های دهه‌های 1970 و 1980 به‌شدت تحت تأثیر درآمدهای هنگفت از صادرات نفت بود. برخلاف بسیاری از کشورهای در حال توسعه، عربستان سعودی دارای سرمایه فراوانی بود و توانست پروژه‌هایگسترده‌ای در زمینه توسعه دنبال کند که این مهم این کشور را از یک کشور توسعه‌نیافته به یک کشور مدرن تبدیل کرد. در طی آن زمان، بیکاری در عربستان از میان رفت و تعداد زیادی کارگر خارجی به‌منظور انجام مشاغل مختلفی از طیف خدمات فرومایه گرفته تا مشاغل فنی پیچیده وارد این کشور شدند و درآمد سرانه و تولید ناخالص داخلی (GDP) عربستان در میان کشورهای غیر غربی در جهان به بالاترین میزان رسید.
توسعه اقتصادی بلندمدت در عربستان از طریق یک سری برنامه پنج‌ساله تنظیم شده است. دو برنامه اول پنج‌ساله (75-1970 و 80-1976) بیشترین تسهیلات حمل‌ونقل و ارتباطاتی را در این کشور تأسیس کرد. برنامه‌های بعدی به دنبال متنوع کردن منابع اقتصاد؛ به‌منظور افزایش تولید مواد غذایی داخلی؛ بهبود آموزش، آموزش حرفه‌ای و خدمات بهداشتی؛ و به‌منظور بهبود مسیرهای ارتباطی بین مناطق مختلف کشور، بودند. اما این رونق اقتصادی بدون هزینه نبود. درحالی‌کهقیمت جهانی نفت در دهه 1990 دچار رکود شد، سیاست‌های دولت باعث تشویق خانواده‌های بزرگ به افزایش قابل‌توجه جمعیت شد. تولید ناخالص داخلی سرانه در حقیقت شروع به فروپاشی واقعی کرد، و نیروی کار جوان و تحصیل‌کردهعربستان، برای اولین بار با نرخ بالای بیکاری و کمبود درآمد مواجه شد. با این وجود، این روند با افزایش دوباره قیمت نفت مجدداً نقض شد. علاوه بر این، برنامه‌هایپنج‌ساله در راستای افزایش سهم شرکت‌های خصوصی در اقتصاد به‌منظور جلوگیری از وابستگی به صادرات نفت و ایجاد شغل تنظیم شده است.
نرخ آزادی اقتصادی عربستان سعودی برابر با 59.6 است، که این موضوع باعث شده اقتصاد این کشور 98 امین اقتصاد در میان فهرست آزادترین اقتصادهای جهان در سال 2018 باشد. نمره کلی این کشور نسبت به چند سال گذشته به میزان 4.8 امتیاز کاهش یافته است، که نشان دهنده کاهش چشمگیر شاخص‌های سلامت مالی و کاهش حقوق مالکیت و اثربخشی قضایی است. عربستان سعودی در رتبه نهم در میان 14 کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارد و نمره کلی آن کمتر از میانگین منطقه و جهان است.
هزینه‌هایتحریک‌آمیز، کسری بودجه عربستان سعودی را به حدود 14 درصد از تولید ناخالص داخلی در سال 2016 کاهش داده است. دولت با فروش اوراق قرضه و تخصیص ذخایر، کسری بودجه خود را تأمین کرد، اما بعداً شروع به اقداماتی در راستای برقراری پایداری مالی بیشتر کرد.برنامه‌های کاهش کسری بودجه عبارت‌اند از: معرفی مالیات بر ارزش افزوده، کاهش یارانه‌ها و خصوصی‌سازی شرکت نفتی دولتی آرامکو. با این وجود، اصلاحات دیگری برای بهبود کارایی قانونی برای جذب سرمایه‌گذاری و افزایش رقابت کلی اقتصادی در این کشور ضروری است.
اقتصاد کشاورزی
کشور پادشاهی عربستان بر پایه اقتصاد ساده و قبیله‌ای بنیان نهاده شد. معاش بسیاری از مردم این کشور که عشایر و صحرانشین بودند از طریق پرورش شتر، گوسفند و بز و تولیدات کشاورزی به‌صورت محلی و با مشقت فراوان همراه بود. با این وجود، در حال حاضر، برنامه‌هایتوسعه‌ای پادشاهی توجه خاصی به تولید مواد غذایی داخلی اختصاص داده و دولت یارانه‌ها و مشوق‌هایسخاوتمندانه‌ای را برای بخش کشاورزی فراهم کرده است. کشاورزی در حال حاضر تنها بخش کوچکی از تولید ناخالص داخلی سعودی را تأمین می‌کند و به همین نسبت نیروی کار را به کار می‌گیرد.
پادشاهی در تولید گندم، تخم‌مرغ و شیر، در میان کالاهای دیگر، به خودکفایی رسیده است، گرچه هنوز بخش عمده‌ای از نیازهای غذایی خود را وارد می‌کند. گندم، ذرت و جو، به ترتیب بیشترین دانه‌های کشت شده در عربستان هستند. خرما، خربزه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، خیار، کدو تنبل و کدو نیز محصولات مهم کشاورزی در عربستان هستند.
دو محدودیت عمده در کشت عبارت‌اند از منابع آب محدود و خاک ضعیف. سدهای بتنی و خاکی، عمدتاً در جنوب غربی، برای ذخیره آب برای آبیاری و به‌عنوان ابزار کنترل سیل، ساخته شده‌اند. توسعه کشاورزی در مناطق آبی بسیار عالی بوده است، در حالیکه میزان زمین‌هایی که به آبیاری بارانی اختصاص داده می‌شود، کاهش یافته است. منابع مهم آب‌هایزیرزمینی در مناطق مرکزی و شرقی کشور کشف‌شده و برای کشاورزی مورد بهره‌برداریقرارگرفته‌اند. بااین‌حال، تجدید این منابع آبی زیرزمینی دشوار است.
آسیب‌شناسی اقتصاد عربستان سعودی
| ضعف‌ها | قوت‌ها | تهدیدها | فرصت‌ها |
| سیستم اقتصادی دستوری و ناکارآمد
فساد اقتصادی مقامات و شاهزادگان صادرات متکی به نفت ضعف در تنوع درآمدهای اقتصادی ضعف در اقتصاد رقابتی و سالم نقش مخرب تروریسم دولتی و تأثیر منفی آن بر اقتصاد افزایش آمار بیکاری کسری بودجه ناشی از نظامی‌گری منابع آبی محدود برای رونق اقتصاد کمبود نیروی انسانی متخصص نقش اندک زنان در اقتصاد |
رونق گردشگری مذهبی
شروع اقداماتی در راستای مبارزه با فساد اقتصادی گسترده دارا بودن بیشترین ذخایر نفتی جهان تلاش برای متنوع ساختن منابع اقتصادی دنبال کردن پروژه‌های توسعه اقتصادی با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی سرمایه‌گذاری مؤثر در سیستم حمل‌ونقل و ارتباطی تلاش‌ها در راستای خصوصی‌سازی اقتصاد |
هزینه‌های اقتصادی هنگفت ناشی از دخالت در یمن
وابستگی به تولیدات غذایی و صنعتی از خارج کاهش درآمد نفتی به دلیل پایین آمدن جهانی قیمت نفت |
سرمایه‌گذاری گسترده خارجی
تجارت با کشورهای عمده صنعتی و پیشرفته جهان تعاملات اقتصادی مؤثر با جهان تعامل با مؤسسات، شرکت‌ها، بانک‌ها و بیمه‌های بزرگ خارجی فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای جذب گردشگر غیرمذهبی انعطاف در وضع قوانین و مقررات برای جذب سرمایه خارجی دسترسی به بازار آزاد در اقتصاد جهانی |
نفت و دیگر ذخایر
اقتصاد عربستان سعودی تحت تأثیر نفت و صنایع وابسته آن قرار دارد. عربستان سعودی، بیشترین ذخایر نفتی در جهان، حدود یک‌پنجم ذخایر شناخته شده، را داراست. شرکت نفتی آرامکو، بزرگ‌ترین شرکت تولید و استخراج نفت در جهان است.
دیگر منابع معدنی شناخته شده‌ای نیز در عربستان وجود دارد و دولت سیاست‌های اکتشاف و تولید این ذخایر را به‌منظورتنوع بخشیدن بهمنابع اقتصادی خود دنبال کرده است. نقشه‌برداریزمین‌شناسی سپر پرکامبرین در غرب، رسوبات طلا، نقره، مس، روی، سرب، آهن، تیتانیوم، پیریت، مگنزیت، پلاتین و کادمیوم را در این کشور نشان می‌دهد. منابع غیرفلزی مانند سنگ آهک، سیلیس، گچ و فسفات نیز در عربستان وجود دارد.
کمبود آب یک مشکل چندین ساله در پادشاهی است. عربستان سعودی دارای بزرگ‌ترین برنامه شیرین سازی آب در جهان است که بیشتربه‌منظور مرتفع کردن نیاز داخلی و صنعتی برنامه‌ریزی شده است. سفره‌های آب زیرزمینی مقدار کمی از آب آشامیدنی این کشور را تأمین می‌کنند و انرژی زیادی به ساخت سدها برای ذخیره‌سازی آب و توسعه چرخه بازیافت آب اختصاص داده شده است.
پادشاهی به‌طورفزاینده‌ایبرانرژی برق سرمایه‌گذاری کرده و تولید برق در این کشور از دهه 1970 به‌سرعت در حال افزایش است. در نیمه دوم قرن بیستم، تولید برق در ابتدا بسیار کند و تحت کنترل دولت بود. در سال 2000 تولید برق تحت یک شرکت واحد متمرکز شد تا دولت یک شبکه ملی جامع را توسعه دهد. اکثر ژنراتورهای این کشور از طریق گاز طبیعی و سوخت دیزل کار می‌کنند.
واژگان کلیدی:آسیب‌شناسی اقتصاد عربستان سعودی
