صفحه بازی ژئوپلیتیکی؛ نگاهی به روابط امریکا و پاکستان
بهناز اسدی‌کیا
پژوهشگر روابط بین‌الملل
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح –IPSC
یکی از حوزه‌های متحول در مطالعات سیاست و روابط بین‌الملل در قرن حاضر ناشی از:تغییراتنظام جهانی، فناوری‌های پیشرفته، شبکه‌های مجازی و سیستم اطلاعات و ارتباطات گسترده، ظهور و بروز بازیگران متعدد، وجود متغیرهای دخیل در معادلات بین‌الملل، تغییرساختار دوقطبی جهان، ورود مقوله‌های نرم و سخت در حوزه‌های قدرت و امنیت را می‌توان مطالعه روابط خارجی کشورها دانست. در حال حاضر رویکرد خارجی کشورها تنها در ترسیم و تجسم تصویر بزرگ‌تری از ملاحظات و معادلات سیاسی، ژئوپلیتیکی و استراتژیکی قابل تحلیل، بررسی و پیش‌بینی است.
این نوشتار، از دریچه ژئوپلیتیک،نیم‌نگاهی به روابط دو کشور امریکا و پاکستان دارد. امریکا یکی از دو ابرقدرت جامانده از نظام دوقطبی با داعیه هژمونی جهانی، عرصه بازیگری و قدرت‌نمایی خود را در مناطق جهان ازجمله حوزه ژئوپلیتیک شبه‌قاره انتخاب کرده و پاکستان با ظرفیت هسته‌ای قابل توجه، یکی از کشورهای تأثیرگذار در این حوزه جغرافیایی در ورود به معادلات سیاسی است.
در تحلیل روابط دو کشور امریکا و پاکستان؛ در ابتدا ترسیم صفحه بازی ژئوپلیتیکی با بازی پنج بازیگر با منافع متفاوت، متداخل و بعضاً” متضاد ضروری است؛ بازیگرانی که قادرند با تحرکات سیاسی، موازنه‌های منطقه‌ای را در راستای تأمین منافع ملی خود بر هم زنند.
به عبارتی نمی‌توان آینده روابط دو کشور امریکا و پاکستان را بدون در نظر داشتن منافع، تعاملات و روابط کشورهای قدرتمند منطقه شامل چین، هند و روسیه تحلیل نمود. نوسان‌هایژئوپلیتیکی میان کشورهای چین، روسیه، هند، پاکستان و امریکا بر روابط دوجانبه دو کشورتأثیرگذار است.
پاکستان در واقع،در صحنه یک بازی سیاسی، رقابتی،چندوجهی و پیچیده قرار گرفته است:
– تنش‌ها و نگرانی‌های بالقوه هند و پاکستان،
-رقابت‌های چین و هند در منطقه،
-روابط نزدیک پاکستان و چین،
– رقابت منطقه‌ای و بالقوه چین و هند،
– اتحاد استراتژیک هند و امریکا،
-روابط نزدیک روسیه و پاکستان،
– چالش سیاسی روسیه و امریکا،
-به همراه رقابت قدرتی چین و امریکا.
روابط نزدیک چین و پاکستان: سابقه روابط چین و پاکستان به‌عنوان یک متحد استراتژیک از دهه 1950 است. نخست‌وزیر پاکستان(سیدیوسف‌رضا گیلانی) در سال 2010، روابط پاکستان و چین را “بلندتر از کوهها، عمیق‌تر از اقیانوس‌ها، قوی‌تر از فولاد و شیرین‌تر از عسل” توصیف کرد. روابط نزدیک با چین، بخش مهمی از سیاست خارجی پاکستان را تشکیل می‌دهد. پکن نیز به‌ویژه در دهه اخیر،نفوذ مهم سیاسی، اقتصادی ونظامی زیادی در اسلام‌آباد پیدا کرده است.
چین از روابط شکننده پاکستان با هند به‌عنوان اهرمی برای حفظ یک حصار استراتژیک علیه رقیب نزدیک خود در منطقه، یعنی هند استفاده می‌کند.
هرچند چین درگذشته مایل نبود بر سر روابط خارجی خود با امریکا درگیر شود، اما امروز با قدرت گرفتن چین، این ملاحظه تغییر کرده و این کشور درصدد حمایت از منافع فیزیکی و انسانی خود در کل جهان است. با این ذهنیت، پاکستان در مرکز بسیاری از دغدغه‌های چین قرار دارد. حجم کمک‌های نظامی، اقتصادی و فنی چین قابل توجه است. حجم تجارت دوجانبه دو کشور در سال 2017، فراتر از 20 میلیارد دلار بود. پکن میلیاردها دلار در بزرگراه‌ها، بنادر دریایی وتأسیسات انرژی پاکستان سرمایه‌گذاری کرده که همه آن‌ها به نیازهای استراتژیکی و اقتصادی چین کمک می‌کند. کریدور اقتصادی چین-پاکستان CPEC در 2015 یک پروژه مهم چند میلیاردی مربوط به طرح کمربند و راه است. برای پاکستان این پروژه یک منجی اقتصادی و برای چین الگویی در اجرای طرح کمربند و راه است.
روابط رقابتی چین و هند: تنش‌های فزاینده چین با هند دو قدرت اقتصادی و نظامی با مرزهای طولانی پرتنش که هر دو در پی افزایش نفوذ خود در جنوب آسیا هستند، به تحکیم شراکت چین با پاکستان کمک می‌کند. همین معادله یعنی اختلافات و رقابت‌های پاکستان با هند نیز منجر به نزدیکی و همکاری بیشترپاکستان با چین می‌شود.
هند از حضور دریایی چین در اقیانوس هند و مشارکت چین با پاکستان در پروژه یک کمربند، یک راه که سرزمین کشمیر را هم که مورد ادعایهند بوده، دربر می‌گیرد، نگران است.
روابط پر تنش پاکستان و هند با مشاجرات ارضی و مرزی دو کشور از سال 1947 که منجر به وقوع چهار جنگشده، ادامه دارد وهمچنان کشمیر، موضوع اختلاف،تنش و تیرگی روابط میان هند و پاکستان به‌ویژهدر ماه‌های اخیر شده است. هند،پاکستان را صادرکننده تروریست به جهان می‌داند.
روابط تاکتیکی روسیه و پاکستان: ایندو کشور که در جنگ سرد از دشمنان قسم‌خورده هم بودند و پاکستان همراه با شبه نظامیانی که توسط سازمان سیای امریکا حمایت می‌شدند،در شکست ارتش سرخ شوروی در دهه 1980 کمک کرد، با یک تغییر بزرگ استراتژی گفتگوهای نظامی را آغاز کردند و روابط دوکشور با امضای موافقتنامه همکاری نظامی از جمله تحویل هلی‌کوپتر و تمرینهای اموزشی افسران از سوی روسیه تضمین شد. می‌توان شکوفایی روابط پاکستان و روسیه را تا حدودی در پاسخ به دولت امریکا در مقابل ایجاد رابطه نزدیک با کشور هند نیز تحلیل نمود.
روابط متزلزل امریکا و پاکستان: دولت ترامپ پاکستان را به دلیل خودداری از درگیر شدن در جنگ ستیزه‌جویان مورد حمایت امریکا در افغانستان، از اوایل 2018 تنبیه و کمک‌های نظامی خود را به این کشور قطع کرده است. تصمیمات امریکا در بلوکه کردن یک وام صندوق بین‌المللی پول به پاکستان، این کشور را هرچه بیشتر وارد حوزه نفوذ چین می‌کند.مایک پمپئو،وزیر خارجه امریکا در ژوئیه 2018 عدم اعطای وام صندوق بین‌المللی پول به پاکستان را به دلیل بازپرداخت وام چین در پروژه CPEC عنوان نمود. این تصمیم امریکا پاکستان را هر چه بیشتر به چین وابسته‌تر می‌کند.
از طرفی رقابت چین با امریکا در دهه‌های آتی نیز موجب تقویت رابطه چین و پاکستان می‌شود. هر امتناعی از سوی امریکا نسبت به پاکستان،اسلام‌آباد را هر چه بیشتر به پکن نزدیک‌تر می‌کند.
برای پاکستان، امریکا یک شریک غیرقابل اتکاست.در 60 سال گذشته، سیاست امریکا نسبت به پاکستان بین دو منتهی درجه طیف در نوسان بوده: یا پذیرش اسلام‌آباد و سیاست‌هایآنان یا تنبیه پاکستان (برای تحریک جنگ‌ها یاتوسعه سلاح هسته‌ای).
بعد از 11 سپتامبر، جنگ علیه تروریسم، پاکستان را متحد نزدیک امریکا کرد. از سال 2002 تا 2016 پاکستان 33 هزار میلیارد دلار کمک اقتصادی نظامی از امریکا دریافت کرد. اما بعدها به دلیل فعالیت طالبان در خاک پاکستان، روابط دو کشور سرد شد و در اوت 2017 در استراتژی جدید ترامپ در مورد افغانستان، سطح روابط دو کشور به دلیل پناه دادن به تروریست‌های طالبان به‌شدت نزول کرد.ترامپ در ژانویه 2018چنین توییت کرد: “امریکا به طور احمقانه‌ای بیش از 33 میلیارد دلار در طول 15 سال به پاکستان کمک کرده و آن‌هاچیزی جز دروغ و فریب به ما تحویل ندادند. آن‌ها به تروریستهایی که ما در افغانستان شکار می‌کنیم، پناه می‌دهند.”
انگیزه پاکستان در پناه دادن به شبکه حقانی(یک سازمان وابسته به طالبان در شمال پاکستان) به دلیل ترس از نفوذ هند در افغانستان است، به خصوص با درخواست ترامپ در سال2017از هند جهت افزایش درگیری نظامی، سیاسی هند در افغانستان.در نظر پاکستان، امریکا فقط در جنگ با کمونیسم یا القاعده یک دولت متحد برای پاکستان است.
در مجموع می‌توان گفت رقابت چهار کشور هسته‌ای(چین، هند، پاکستان، امریکا) منطقه را با تنش‌های ژئوپلیتیکی مواجه خواهد کرد. آغاز مرحله‌ای برای رقابت شدید امنیتی در جنوب آسیا، پیامد روابط امریکا با پاکستان و چین همراه با نقش پیچیده هند است. رابطه پاکستان و امریکا با شراکت عمیق و رو به رشد امریکا با هند غامض‌تر می‌شود.
امریکا در یک بازی موازنه‌ای قرار دارد، ازیک‌طرف به پاکستان برای اهداف منطقه‌ای خود در ارتباط با افغانستان نیاز دارد و از طرفی استفاده از هرگونه اهرم فشار علیه این کشور، با ورود قدرت‌های منطقه‌ای مانند چین و روسیه به موازنه قدرت، خنثی می‌شود. و این وضعیت، عرصه فراخ‌تری برای بازیگری بیشتر پاکستان فراهم می‌آورد،درصورتی‌که توان و ظرفیت استفاده از آن را به لحاظ سیاسی داشته باشد. بدیهی است عقب‌نشینی امریکا در رابطه با پاکستان، فضایی برای بازیگری مؤثرتر وبرهم زدن موازنه‌های ژئوپلیتیکی برای سایر قدرت‌های منطقه‌ای نیز ایجاد می‌کند.
واژگان کلیدی: بازی ژئوپلیتیکی؛ روابط،امریکا ،پاکستان
