داود احمدزاده
کارشناس مسائل غرب آسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
بعد از 15 ماه جنگ خونین در نوار غزه میان اسرائیل و حماس و قتل عام بیش از 50 هزار فلسطینی سرانجام طرفین منازعه با پادرمیانی قطر و آمریکا به یک توافق آتش‌بس سه ماه موقت دست یافتند ، حال این سوال که چه کسی بعد از پایان جنگ غزه را اداره می‌کند، حل نشده باقی مانده است؟
طرح های مختلفی برای دوره پسا از جنگ از طرف بازیگران منطقه ای وفرا منطقه ای مطرح شده است . در این میان هم اسرائیل و هم ایالات متحده، در کنار تشکیلات خودگردان فلسطین، هرگونه حکومت آتی مربوط به حماس را که با وجود تضعیف شدن، رد می کنند.
در حالی که به نظر می رسد مذاکره کنندگان در دوحه بر سر آتش بس میان اسرائیل و حماس در نوار غزه و تبادل گروگان به توافق رسیده اند، طوری که براساس توافق قرار شده که 30 اسیر اسرائیلی در روز نخست از سوی حماس آزاد شوند با این وجود , موضوع حکومت غزه پس از مناقشه همچنان در طرح سه مرحله ای مورد توجه قرار نگرفته است. همچنین خشم برخی از اعضای تندرو کابینه نتانیاهو از توافق و تهدید به خروج از دولت وی بر دشواری های موجود برای ادامه و اجرای دقیق توافق افزوده است.
طوری که حتی مهر تایید کابینه دولت نتانیاهو، بر تداوم آتش بس موقت و اجرای آن از خطر ایجاد تنش های جدید در منطقه کم نمی کند .در این میان بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل،که قول داده بود حماس را در پاسخ به حملات تروریستی 7 اکتبر 2023 نابود کند، در پی ناتوانی در دسترسی به این هدف و حذف حماس از حکمرانی سیاسی در نوار غزه ،همچنان هرگونه چشم‌اندازی برای بازگشت حماس به قدرت در غزه را رد می‌کند.
این در حالی که پس از پیروزی در انتخابات پارلمانی سال 2006، حماس در سال 2007 کنترل غزه را به دست گرفت و تشکیلات خودگردان فلسطین به رهبری فتح و رئیس جمهور محمود عباس را برکنار کرد. از زمان آغاز جنگ، دولت راست افراطی نتانیاهو در مورد حکومت غزه پس از جنگ اختلاف نظر نشان داده است. وزرای تندرو از جمله وزیر دارایی اسموتریچ حتی پیشنهاد بازگشت “حضور غیر نظامی یهودی” در غزه را داده اند. در ژانویه 2024، یوآو گالانت، وزیر دفاع، که بعداً به دلیل اختلافات سیاسی با نتانیاهو برکنار شد، طرحی را برای ارتش اسرائیل پیشنهاد کرد تا حق عملیاتی در غزه را حفظ کند، مشابه آنچه در کرانه باختری اشغالی انجام می دهد.
ابهام از سوی اسرائیل
با وجود توافق آتش بس با حماس مقامات اسرائیلی هیچ طرح مشخصی برای اداره آینده نوار غزه از خود ارایه نمی دهند و تناقضات در گفتار و لحن آنان مشهود است :
گالانت در بیانیه ای گفته بود: “حماس غزه را اداره نخواهد کرد و اسرائیل بر غیرنظامیان غزه حکومت نخواهد کرد. ساکنان غزه فلسطینی هستند، بنابراین نهادهای فلسطینی بر حکومت نظارت خواهند کرد. وی افزود: «نهادی که غزه را کنترل خواهد کردبه مکانیسم‌های اداری موجود [کمیته‌های مدنی] تکیه خواهد کرد». این طرح عملاً تشکیلات خودگردان فلسطین را مستثنی می کند، حتی اگر ایالات متحده بارها از ایفای نقش این سازمان در آینده غزه حمایت کرده است.
در هرصورت گزینه‌های حکومت غزه، از جمله حکومت نظامی یا نظارت خارجی بر توزیع کمک‌های بشردوستانه، همچنان در کابینه اسرائیل محل اختلاف است. نتانیاهو که قاطعانه مخالف خروج کامل نیروها از غزه است، از تصمیم گیری اجتناب کرده و نیت خود را مبهم گذاشته است.
بطوریکه رسانه های اسرائیلی گزارش دادند که نتانیاهو ایده جایگزینی حماس با ائتلاف موقت عربی را به سخره گرفته است. کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله عربستان سعودی و قطر، به همراه مصر، اردن و تشکیلات خودگردان فلسطین این ایده را تایید کرده بودند، اما نتانیاهو گفت که چنین چیزی «قبل از پیروزی کامل و نابودی حماس اتفاق نخواهد افتاد.
یک تشکیلات خودگردان فلسطینی کاملا اصلاح شده
دولت ایالات متحده مکرراً خواستار غزه شده است که «دیگر هرگز توسط حماس اداره نشود یا از آن به عنوان سکوی تروریسم استفاده نشود». دولت بایدن در همراهی با سیاست های منطقه ای اسرائیل و فشار همزمان گسترده بر حماس و محور مقاومت هیچ تلاشی فروگذار نبود با این وجود, در چگونگی پایان جنگ واداره نوارغزه با دولت راستگرایی نتانیاهو اختلاف نظر داشت . طرح بایدن برای حیای صلح و تمرکز بر طرح دو دولتی تمرکز یافته بودواین طرح برای نیل به یک “صلح پایدار” ضروری است .
بیلیکن وزیر امور خارجه آمریکا گفته بود ماه‌هاست که ما به شدت با شرکای خود کار کرده‌ایم تا یک طرح دقیق پس از درگیری ایجاد کنیم که به اسرائیل اجازه می‌دهد به طور کامل از غزه عقب‌نشینی کند، از بازگشت مجدد حماس به قدرت جلوگیری کند و حکومت، امنیت و بازسازی غزه را فراهم کند. او خاطرنشان کرد که این طرح در اختیار دولت آینده ترامپ قرار خواهد گرفت تا آنها بتوانند “آن را به جلو ببرند بی شک نقش شخص ترامپ در نیل به توافق اخیر مهم بوده واست وی بارها گفته به دنبال پایان جنگ در منطقه خاورمیانه است .
طرح آمریکایی ها که هدف آن در نهایت جایگزینی حماس با تشکیلات خودگردان فلسطین است، شامل «یکپارچگی غزه و کرانه باختری تحت حکومت خودگردان فلسطین است. عدم اشغال غزه توسط اسرائیل یا کاهش قلمرو غزه,پایان محاصره یا مسدود کردن آن؛ و بدون جابجایی اجباری جمعیت غزه بوده واست . ولی اولویت اصلی تضمین امنیت اسرائیل و حفظ برتری نظامی منطقه ای آن ,همزمان پا پیشبرد طرح صلح ابراهیم مبتنی بر عادی سازی کامل اعراب با این رژیم به ویژه عربستان تمرکز یافته است .
بلینکن گفت: «سازمان خودگردان فلسطین باید از شرکای بین‌المللی برای کمک به ایجاد و اداره یک دولت موقت با مسئولیت بخش‌های مهم مدنی در غزه دعوت کند». “جامعه بین المللی بودجه، پشتیبانی فنی و نظارت را ارائه خواهد کرد. وی افزود: یک دولت موقت شامل «فلسطینی‌های غزه و نمایندگان تشکیلات خودگردان فلسطینی است که پس از مشورت واقعی با ساکنان غزه انتخاب می‌شوند». دولت موقت “به محض اینکه امکان پذیر باشد” قدرت را به یک دولت کاملاً اصلاح شده خودگردان فلسطین منتقل می کند.
ما حکومت فلسطین هستیم
تشکیلات خودگردان فلسطین با داشتن اختیارات محدود در کرانه باختری اشغالی، سرزمینی که با افزایش عملیات نظامی اسرائیل و فشار روزافزون شهرک نشینان محاصره شده است، هرگونه بازگشت به غزه تحت رهبری حماس را رد می کند. البته محمود عباس از محبوبیت بالای حتی در میان ساکنان باختری به دلیل فساد اداری برخوردار نیست تضعیف حماس در نوار غزه را سکوی برای افزایش قدرت این تشکیلات در میان فلسطینیان می بینند در میان دل به حمایت عربستان و امارات و حتی آمریکا دوخته است
محمد مصطفی، نخست وزیر فلسطین در جریان نشستی در اسلو گفت: «برای هیچ نهادی غیر از تشکیلات خودگردان فلسطینی پذیرفتنی نیست که غزه را اداره کند. وی افزود:” ما دولت فلسطین هستیم و آماده هستیم مانند گذشته مسئولیت های شما را در نوار غزه بر عهده بگیریم”. تشکیلات خودگردان فلسطین که مدافع “راه حل سیاسی برای تمام فلسطین” است، به دنبال احیای تلاش ها برای ایجاد یک کشور مستقل است. با این حال، این دیدگاه به شدت مورد مخالفت نتانیاهو و متحدان دولت او است.
حماس، نیرویی اجتناب ناپذیر؟
اینکه دقیقاً چه کسی غزه را پس از پایان جنگ اداره خواهد کرد و چگونه آن را اداره خواهد کرد، یک سوال مبهم باقی مانده است. خوشبینانه ترین سناریو پس از توافق دائمی؛ شامل بازگشت آرامش پایدار در غزه و بازسازی با بودجه کشورهای خلیج فارس در ازای کناره گیری حماس از قدرت است. این سناریو مطلوب اسرائیلی هاست ولی احتمال وقوعش با توجه به واقعیت میدانی نقش کنشگران داخلی ومنطقه ای وحتی فرامنطقه ای ضعیف است .
صرف نظر از سناریو، همه چیز به تمایل اسرائیل برای مصالحه، برنامه‌های منطقه‌ای ترامپ که هدفش «توسعه بیشتر توافقات تاریخی ابراهیم» است، و خود بازیگران فلسطینی – از جمله تشکیلات خودگردان فلسطین که مشروعیت خود را از دست داده است و حماس، بستگی دارد. که با حذف آن در غزه فاصله زیادی دارد.
بازگشت کامل و انحصار قدرت از سوی حماس و احیای قدرت آن در نوار غزه دیگر سناریو مطرحی است باید آن را در نظر گرفت. بطوریکه نقش آفرینی حماس در حکومت غزه پس از جنگ به عنوان پیش‌شرط هرگونه توافق برای آزادی گروگان‌های اسرائیلی عنوان شده بود .
نتانیاهو به رغم شروط سخت برای توافق از جمله نابودی کامل حماس از نظر قدرت نظامی و حذف سیاسی از غزه مجبورشد برای آتش بس وتبادل اسراء با حماس مذاکره کند. این گزاره به معنی تایید و مشروعیت سیاسی حماس و مشارکت احتمالی در ساختار قدرت سیاسی آینده نوار غزه است. چراکه با وجود بمباران ویرانگر اسرائیل و ترورهای هدفمند رهبران آن یحیی سنوار و اسماعیل هنیه، حماس همچنان نیروی مسلط در غزه است. این گروه مذاکرات را در دوحه رهبری کرد و هنوز هم گفتگوی کلیدی اسرائیل برای اجرای توافق سه مرحله ای است که امضا شد.
ارزیابی می‌شود که حماس تقریباً به همان اندازه نیرو که از دست داده است، شبه‌نظامی جدید هم جذب کرده است. سناریو سومی هم مطرح است آن اینکه با نظارت بین المللی و کشورهای منطقه ای بحث تشکیل دولت فراگیر در نوار غزه و کرانه باختری با مشارکت تمام گروههای سیاسی در یک انتخابات آزاد برگزار گردد. وزن ورای گروههای سیاسی فلسطینی از طریق صندوق رای مشخص گردد. امر مسلم این است که در صورت اجماع بر طرح دو دولتی و پذیرش آن از سوی تمام مردم فلسطین می توان شاهد کاهش آلام مردم و بازگشت آرامش به منطقه بود.
گرچه این سناریو با سدکنندهای بسیاری چون عدم اعتقاد اسرائیل به تشکیل دولت مستقل فلسطینی و نبود اجماع داخلی در راس اختلاف نظر سیاسی میان حماس و تشکیلات خودگردان روبروست . با این وجود ,حضور حماس در قدرت ونیز تمایل دولت های اسلامی به ویژه اعراب بر تشکیل دولت فلسطینی و اجماع جهانی در حمایت از آن به یکی از گزینه های محتمل بدل ساخته است.
