چالش های پیش روی روابط قرقیزستان و چین 

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

منطقه آسیای مرکزی دارای انرژی، آب و منابع طبیعی فراوان است که چین یکی از بزرگترین واردکنندگان آن به شمار می آید، بدین ترتیب این منطقه نقش حیاتی در توسعه و تقویت پروژه های اقتصادی-تجاری چین دارد. در این راستا از میان شش دالان اصلی طرح کمربند-جاده چین، سه کریدور از آسیای مرکزی عبور می کنند: 1)-کریدور اقتصادی چین-مغولستان-روسیه. 2)-کریدور اقتصادی پل زمینی جدید اوراسیا که چین را از طریق قزاقستان و روسیه به اروپا متصل می کند و 3)-کریدور اقتصادی چین – آسیای مرکزی – آسیای غربی که از سین کیانگ در غرب چین تا آسیای مرکزی امتداد دارد. با احیای این راهروها که یادآور جاده تاریخی ابریشم هستند، طرح کمربند-جاده می تواند ارتباط این منطقه محصور در خشکی را افزایش دهد. در این میان جمهوری قرقیزستان که در امتداد جاده تاریخی ابریشم قرار دارد، یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین کشورهای تحت پروژه کمربند-جاده محسوب می شود(1).

 از این رو در دوره کنونی توسعه مشارکت راهبردی جامع چین و قرقیزستان وارد مسیر جدیدی از همکاری ها و سرمایه گذاری ها شده است. قرقیزستان مشتاق همکاری دو جانبه، تقویت استراتژی های توسعه، تعمیق همکاری در پروژه کمربند -جاده است. قرقیزستان قاطعانه از سه ابتکار جهانی پیشنهاد شده توسط رئیس جمهور چین«شی» حمایت می کند و آماده همکاری با چین برای تقویت هماهنگی چند جانبه و ارتقاء مشارکت منطقه ای است.

از سوی دیگر چین همکاری با قرقیزستان را برای تنظیم و توسعه روابط دوجانبه از منظر استراتژیک و بلندمدت، تقویت بیشتر ارتباطات، تسریع و بهبود زیرساخت ها مانند بنادر و جاده ها، تقویت تجارت و سرمایه گذاری، گسترش همکاری ها در زمینه هایی از جمله انرژی های نو، تجارت الکترونیک، و هوش مصنوعی تسریع کرده است(2).

چین از طریق پروژه های حمل و نقل و لجستیک خود حضوری فعال در قرقیزستان دارد. در سال 2023، چین بزرگترین شریک تجاری قرقیزستان بود که تقریباً 5.5 میلیارد دلار یا 35 درصد از کل گردش تجاری سالانه قرقیزستان 15.7 میلیارد دلار را شامل می شد.

ایجاد سومین گذرگاه مرزی بین چین و قرقیزستان به نام «Bedel» برای تسریع فرآیند ترخیص کالا از گمرک از جمله فعالیت های است که چین را بیشتر در منطقه آسیای مرکزی تثبیت می نماید. این گذرگاه دارای پست های بازرسی هوشمند از موقعیت استراتژیک برخوردار است، زیرا حدود 70 کیلومتر از شهرستان آق سو در سین کیانگ، حدود 80 کیلومتر از شهر کاراکول در قرقیزستان، و تنها 350 کیلومتر با بزرگترین شهر قزاقستان، آلماتی، فاصله دارد. 

پروژه قابل توجه دیگر راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان است که می تواند با ایجاد اشتغال و ارائه گزینه جدیدی برای دستیابی به کشورها و بازارهای همسایه به قرقیزستان کمک کند. همچنین در سال 2024  قرقیزستان به همراه شریک چینی خود «Hubei Zhuoyue Group» ساخت یک کارخانه خودروسازی که می تواند سالانه 80000 دستگاه خودرو تولید می کند را آغاز نمود.

این در حالیست روسیه که در گذشته قدرت اقتصادی غالب در آسیای مرکزی بود، اکنون در تجارت دوجانبه با قرقیزستان از چین بسیار عقب است. بر اساس داده های رسمی قرقیزستان، حجم تجارت متقابل در دوره ژانویه تا مارس به 611.5 میلیون دلار رسیده است. گردش مالی قرقیزستان در سه ماهه اول با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) تحت تسلط روسیه، -که تجارت با روسیه، قزاقستان، ارمنستان و بلاروس را در بر می گیرد-، به 868.4 میلیون دلار رسید که کمی بیش از 50 درصد کل چین در مدت مشابه است(3).

از سوی دیگر چند کشور به صراحت قصد خود را برای توسعه روابط نزدیکتر با قرقیزستان اعلام کرده اند. یکی از این کشورها ایالات متحده امریکا می باشد. امریکا سیاست دسترسی بیشتر به بازارهای جهانی و جذب سرمایه گذاری بین المللی پایدار در آسیای مرکزی را ترجیحا از این کشور پیگیری می نماید. البته تجارت بین دو کشور در سال 2023 به 128.5 میلیون دلار رسید که با حجم تجارت چین و قرقیزستان فاصله زیادی داشت.یکی دیگر از مدعیان تقویت روابط با قرقیزستان، بریتانیا است. این کشور اعلام کرده که به دنبال شریک جدیدی در آسیای مرکزی می باشد و از این رو مشتاق همکاری با قرقیزستان برای رسیدن به منافع مشترک است(4).

با توجه به سرمایه گذاری های که چین در قرقیزستان انجام داده است اما این کشور تقریباً 1.7 میلیارد دلار به بانک صادرات و واردات چین بدهکار است. این وام ها برای پروژه های زیرساختی به عنوان بخشی از طرح کمربند-جاده از جمله نوسازی ایستگاه گرمایش مرکزی بیشکک، بازسازی بزرگراه شمال-جنوب و نوسازی شبکه برق کشور استفاده شده است.

بدین ترتیب وابستگی اقتصادی قرقیزستان به چین در حال افزایش است. آمار گردآوری شده توسط اداره کل گمرک چین نشان می دهد که گردش تجاری دوجانبه در دوره ژانویه تا ژوئیه 2024 بالغ بر 10.95 میلیارد دلار بوده است که نشان دهنده افزایش 12 درصدی حجم تجارت در مدت مشابه سال قبل است. البته ارقام چینی به شدت با آمار رسمی قرقیزستان مغایرت دارد و سؤالاتی را در مورد قاچاق کالا از طریق قرقیزستان به کشورهای ثالث مانند روسیه ایجاد می کند. داده های منتشر شده توسط دولت قرقیزستان در شش ماهه اول سال 2024، گردش مالی قرقیزستان و چین را 3.18 میلیارد دلار نشان می دهد. با این حال، همانند ارقام چینی، اعداد رسمی گردآوری شده توسط بیشکک نشان داد که قرقیزستان با کسری زیادی مواجه است. نه تنها کسری تجاری بیشکک با چین رو به افزایش است، بلکه پکن نیز در حال تثبیت موقعیت خود به عنوان طلبکار اصلی قرقیزستان است. ضمن اینکه بدهی خارجی قرقیزستان همچنان در حال افزایش است. با استناد به آمارهای وزارت دارایی، تا 30 ژوئن 2024 کل بدهی بیشکک به طلبکاران خارجی کمی بیش از 4.5 میلیارد دلار بود که 1.66 میلیارد دلار متعلق به چین است(5).

چشم انداز

پروژه های زیرساختی کمربند-جاده چین توانسته تا حد قابل قبولی ترانزیت داخلی و بین المللی قرقیزستان را بهبود بخشد و به تجارت خارجی کمک کند ضمن اینکه مشاغلی نیز برای شهروندان قرقیزی فراهم نماید. بدین ترتیب به نظر قرقیزستان با کمک چین توانسته به انزوای جغرافیایی خاتمه دهد و حتی تقریبا از رکود اقتصادی نیز خارج شود اما همچنان بدهی و وابستگی به وام های چینی نگران کننده است. تحت این شرایط در سال های پیش رو شاهد به کارگیری چین از ابزارهای جدیدی برای انجام سیاست اقتصادی-تجاری در قرقیزستان خواهیم بود که مبتنی بر دخالت سیاسی برای پیشبرد اهداف ژئوپلیتیکی-ژئواکونومیکی، استفاده از نیروهای خاص جهت تضعیف و عقب نشینی رقبای خارجی و تأمین منطقه ای امن در امتداد منطقه مرزی به واسطه ایجاد مناطق اقتصادی می باشد. از این رو قرقیزستان به دلیل وابستگی مالی همچنین همجواری و شرایط خاص جغرافیایی کماکان به چین نیازمند است و چین نیز به دلیل اولویت های اقتصادی-تجاری از قرقیزستان استفاده ابزاری خواهد کرد.

کلید واژگان: چین، قرقیزستان، آسیای مرکزی، کمربند-جاده، اقتصاد، مریم وریج کاظمی

1-https://link.springer.com/article/10.1057/s41287-024-00632-1

2-https://www.fmprc.gov.cn/eng./xw/wjbxw/202410/t20241017_11509108.html

3-https://thediplomat.com/2024/04/sino-kyrgyz-relations-a-very-one-sided-relationship/

4-https://eurasianet.org/kyrgyzstan-running-huge-trade-deficit-with-china

5-https://eurasianet.org/kyrgyzstan-coming-increasingly-under-chinas-economic-thumb