فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه جامع علمی کاربردی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
با گسترش ویروس کرونا درچین، وشیوع آن در کشورهای خاورمیانه خصوصا کشورهای عربی، بزرگ ترین چالش‌های اقتصادی در این کشورها ایجادشده است. شیوع بیماری بعد ازچین ، در پیرامون چهار کانون اصلی متمرکزشد: چین، آسیای شرقی (کره و ژاپن)، خاورمیانه (ایران)، اروپا (ایتالیا).در مجموع کشورهایی که بیشترین سطح درگیری با این بیماری را دارند حدود ۴۰ درصد از اقتصاد جهانی را تشکیل می‌دهند.نگرانی شیوع منطقه ای کرونا و تبدیل به منطقه جغرافیایی وسیع یا حتی کل جهان سبب، کاهش رشد جهانی اقتصاد و محدودشدن فعالیت های صنعتی خواهد شد.
اما در اواخر پایانی سال 1398 ، شیوع کرونا از «اپیدمی» به «پاندمی» تبدیل شد ، و شاخص‌های خاورمیانه را در ردیف نمادهای ضررده قرار داد ، و علاوه بر کاهش تقاضای چین برای واردات نفت از کشورهای عربی ، تولید و صادرات کارخانجات صنعتی این کشور به کشورهای عربی را نیز دچار وقفه ساخته و اقتصاد این کشورها را با چالش عمده‌ای مواجه ساخته است.
درهم تنیدگی اقتصادی چین با اقتصاد جهانی از یک سو و جایگاه دوم آن در اقتصاد جهانی و تامین نیازهای عمده جهان از سوی این کشور، باشیوع کرونا پیامدهای مختلفی از جمله خسارت‌هایی را برای بازارهای انرژی، اقتصاد، بورس، و گردشگری خاورمیانه و اعضای اوپک به دنبال داشته است.
تاثیر کرونا بر بازار انرژی در خاورمیانه
چین به‌عنوان بزرگ‌ترین وارد‌کننده نفت‌خام دنیا که در سال گذشته میلادی ۰۴/ ۱۰ میلیون بشکه در هر روز واردات داشته است، حالا با کاهش ۳ میلیون بشکه در روز که ۲۰درصد مصرف این کشور به‌شمار می‌رود، بر پیشرفت اقتصادی کشورهای خاورمیانه تاثیر ناخوشایندی داشته است.
شیوع ویروس کرونا شرایط خاصی را در بازار انرژی رقم زده ، و 6 کشور عضو شورای همکاری خلیج‌فارس را که یک‌پنجم تولید نفت خام جهان را در اختیار دارند، تحت فشار و با کسری بودجه روبرو کرده است.
کاهش قیمت و تقاضای نفت بربودجه عربستان که برای کنترل، نیاز به فروش نفت بشکه ای 83 دلار دارد، دچارچالش اقتصادی جدی کرده است. امارات نیز از مشکلات ناشی از کاهش قیمت نفت در امان نمانده است.
حتی قطر هم که بودجه سال ۲۰۲۰ را با قیمت ۵۵ دلار برای هر بشکه بسته است، ممکن است با مشکلاتی مواجه شود. اقتصاد کویت در شرایط کنونی از کاهش بهای نفت رنج می‌برد و این کشور تا پایان سال مالی آینده باکمبود بودجه روبرو خواهد شد .
عراق که دومین تولیدکننده بزرگ اوپک است، و ۹۵ درصد درآمد بودجه کشورش به درآمدهای نفتی وابسته است ،با فروپاشی نرخ نفت کسری بودجه اش دو برابر شده است. اگر نرخ نفت برنت در حدود ۳۰ دلار در هر بشکه بماند، درآمد عراق کمتر از سه میلیارد دلار در ماه خواهد بود که دو میلیارد دلار کمتر از پولی است که عراق برای تامین مخارجش نیاز دارد.عمان بیش از ۹۰ درصد بودجه اش از فروش نفت ماهانه‌اش به چین است، لذا در میان صادرکنندگان خاورمیانه‌ای، بیشترین ضرر را از از افت تقاضای این کشور می‌بیند.
پس از شکست مذاکرات سازمان اوپک و روسیه در خصوص کاهش تولید نفت ،عربستان سعودی علیرغم کسری ۵۰ میلیارد دلاری از کاهش فروش نفت، رقابت نفتی با روسیه را تا مرز جنگ افزایش و تولید روزانه نفت خود را از ۱۲ میلیون بشکه به ۱۳ میلیون بشکه تغییر داده است. این مساله تاثیرات قابل توجهی بر بازار جهانی نفت و تولید کنندگان و صادرکنندگان نفتی گذاشته است.عربستان برای انباشت بازار از نفت سعودی ، به مشتریان روسیه در شمال اروپا در ازای خرید هر بشکه نفت ۸ تا 25/10دلار تخفیف می دهد،این اقدام نفت را به زیر ۳۰ دلار می رساند. و بزرگ ترین دشواری را برای وضعیت مالی عراق ،که به شدت به درآمدهای نفتی وابسته است ایجاد می کند. اما بسیاری از ناظران بر این باورند که بیشترین آسیب را کشورهای ایران و ونزوئلا در این جنگ نفتی متحمل خواهند شد. زیراهر دو کشور اقتصادشان متکی بر نفت و تحت تحریم آمریکا هستند.
از طرفی، افزایش میزان حجم نفت خام و کاهش قیمت‌ها در بازار تاثیر قابل توجهی در بازار گاز طبیعی گذاشته است. زیرا، بازار جهانی گاز طبیعی هم مثل بازار جهانی نفت خام با عرضه بیش از تقاضا مواجه است. در نتیجه بهای گاز طبیعی در اروپا، آسیا و امریکا در حال سقوط است. عربستان سعودی برای عرضه میزان بالای نفت به بازار جهانی به ناوگان های نفت کش بیشتری نیازدارد. زیرا نفت کش های این کشور ظرفیت کافی برای حمل آن را ندارند.
اکثر نفت کش هایی که تاکنون برای کرایه ثبت شده اند به مقصد خلیج آمریکا بوده اند. نرخ کرایه نفت کش ها برای مسیر خاورمیانه به منطقه گلف کاست آمریکا ۵۷ درصد افزایش پیدا کرده است. این نرخ ها پیش از این به دلیل تقاضای شرکت ها برای استفاده از نفت کش ها به عنوان ذخایر شناور رو به افزایش بود. عرضه بیشتر نفت عربستان سعودی برای ذخیره سازی است زیرا تقاضا رشد تصاعدی ندارد.8 درصد از کالاهای جهانی از طریق حمل‌ونقل دریایی جابجا می‌شود و کاهش قابل توجه در تقاضا برای حمل‌ونقل دریایی سبب گرانی نفت کش ها شده است. گرچه نفت خام به خودی خود تقریبا هیچ کاربردی و یا مصرفی در بر ندارد، اما جامعه تقاضا برای فرآورده‌ها همانند بنزین، گازوییل، نفت سفید، سوخت‌های دیزلی یا سوخت جت مطرح و وجود دارد. اگر به هر دلیلی تقاضای فراورده کم شود، قیمت نفت خام هم افت خواهد کرد. گسترش ویروس کرونا ممکن است، سبب کمبود شدید کارکنان و عرضه در صنعت نفت و گاز و همچنین سقوط ۳۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در این صنعت شود.
هچنین تجارت روغن‌پایه ممکن است با بحران رکود روبه‌رو شود. البته گریس و روغن‌موتور خودروها، هواپیماها و ماشین‌آلات صنعتی چندان تحت‌تاثیر قرار نمی‌گیرند. درواقع عمده کاهش تقاضا در روغن‌پایه گروه‌های 2 و 3 رخ داده است. قیمت روغن‌پایه گروه 3 در بورس به‌عنوان یکی از مراجع اصلی برای قیمت‌گذاری سایر محصولات به‌حساب می‌آید و پیش‌بینی‌ها از کاهش ۱.۳ درصدی تقاضا برای کل روغن‌پایه‌ها حکایت دارد. این روند باعث خواهد شد پالایشگاه‌دارها به‌خاطر ظرفیت اضافی به‌همراه مسائل درون و فرا منطقه‌ای زیان شدیدی ببینند. دراین‌شرایط تولیدکنندگان ایرانی روغن موتور، فرصت مناسبی را برای خرید روغن‌پایه با کیفیت آن‌هم با قیمتی مناسب به‌دست خواهند آورد.
تاثیر کرونا بر اقتصاد خاورمیانه
اقتصاد کشورهای عربی به درآمدهای نفتی متکی است و این کشورها بودجه خود را با قیمت نفت تنظیم می‌کنند. از طرفی حجم همکاری اقتصادی و بازرگانی چین و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس طی دو سال گذشته از مرز ۲۴۰ میلیارد دلار فراتر رفته است. ویروس کرونا درچین، سبب شده تولید کارخانه‌ای کاهش، و عرضه محصولات به مقاصد صادراتی به تأخیر انداخته شود، به این ترتیب حتی بخش غیرنفتی تولید کنندگان نفت خلیج فارس هم متضرر شده است.
تجارت سالیانه چین با امارات حدود ۶۳ میلیارد دلار، عربستان ۶۰ میلیارد دلار و با کویت و قطر هم به ترتیب حدود ۱۹ و ۱۳ میلیارد دلار است. این حجم از تجارت نشان می دهد که، شرکت‌های عمرانی چین به شکل‌های مختلف در مراکز زیرساختی، صنعتی، راه ها و بندرهای کشورهای عربی حضور دارند .همچنین بازارهای این کشورها آکنده از کالای چینی از جمله وسائل ساختمانی، برقی، الکترونیکی ، لوازم جانبی و…، نقش مهمی در تامین اجناس مورد نیاز شهروندان کشورهای عربی دارد.
اما با گسترش ویروس کرونا میلیاردها دلار از حجم مبادلات اقتصادی میان چین و این کشورهابه حالت تعلیق در آمده است، و زیان‌های بازارهای مالی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به ۷۸.۱۸ میلیارد دلار رسیده و عربستان در این میان با رقم ۵۷.۸ میلیارد دلار بیشتر زیان را متحمل شده است. دورنمای سال 2020، اقتصاد عربستان 1.9 درصد رشد بود،که با شیوع این ویروس، گلدمن ساچز برای 2020، 0.6 درصد رشد را پیش‌بینی می‌کند.
عمان با اختصاص دادن حدود ۴۵ درصد از صادرات خود به این کشور در معرض بیشترین رکود اقتصادی است. امارات‌متحده‌عربی با صادرات تنها ۲/ ۴ درصد از کالاهای خود به چین در معرض کمترین ریسک قرار دارد. اما در امارات هم شرایط تجاری در بخش غیرنفتی بدتر شده و تولید برای اولین بار در 10 سال گذشته پایین آمده است. رکود سرمایه‌گذاری‌های چین در مصر در بلند مدت می‌تواند اقتصاد مصر را با خطر روبرو سازد.اقتصاد کویت در شرایط کنونی تا پایان سال مالی آینده با کمبود بودجه روبرو خواهد شد و کمبود ذخایر ارزی این کشور را در رکود اقتصادی فرو خواهد برد. ناظران پیش‌بینی کرده‌اند که زیان‌های اقتصادی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در نتیجه شیوع کرونا به ۲۰۰ میلیارد دلار برسد.
تاثیرکرونا بر بورس خاورمیانه
شیوع ویروس کرونا ، بازارهای بورس در کشورهای منطقه خاورمیانه را هم از زیان بی‌نصیب نگذاشت.شاخص بورس کویت نسبت به دیگر کشورهای عربی شاهد کاهش بیشتری بوده است. کاهش قیمت بیش از ۱۰ درصد بورس این کشور باعث زیان حدود ۱۵ میلیارد دلار شده، و ارزش بورس از ۱۱۵.۵ میلیارد دلار به ۱۰۰ میلیارد دلار رسیده و این کاهش قیمت از بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ میلادی تاکنون بی‌سابقه است.
بورس عربستان در روزهای نخست به میزان ۵۷ میلیارد دلار زیان دیده است. سهام آرامکو عربستان تاکنون بیش از 11 درصد کاهش یافته است. ارزش شاخص سهام عربستان، ابوظبی و مصر همچنان رو به کاهش است. شاخص بورس ابوظبی و دوبی نیز به‌ترتیب ۵٫۴ درصد و ۷٫۹ درصد کاهش یافتند.که شاخص بورس دوبی به پایین ترین حد از ۲۰۱۸ رسیده است.
واژگان کلیدی: تاثیرات ، پیامدهای ،“پیشاکرونا“، خاورمیانه،فاطمه خادم شیرازی
