دکتر سعید خالوزاده
استاد دانشگاه پژوهشگر ارشد مطالعات اروپا
بیان رخداد
بحران اوکراین و انضمام شبه جزیره کریمه از سوی روسیه روابط روسیه و اتحادیه اروپایی را وارد فاز جدیدی کرد و دوره ای از تنش در مناسبات طرفین آغاز شد. ایالات متحده و اتحادیه اروپا محدودیت‌های گذر‌نامه‌ای و مسدود ساختن دارایی برای برخی از مقامات روسیه تحمیل کرده‌اند و در صورت دخالت بیشتر مسکو در امور اوکراین، این کشور را به افزایش تحریمها که بر تمام بخش‌های اقتصادی این کشور موثر خواهد بود، تهدید کرده‌اند. این در حالی است که اتحادیه اروپایی چندان مایل به تحریم روسیه این سومین شریک تجاری خود با 420 میلیارد دلار حجم مبادلات تجاری نیست و فقط مایل به اعمال یکسری تحریم های محدود است. از طرفی کشورهای اروپایی موضع یکدست و منسجمی برای تحریم های گسترده تر علیه روسیه را ندارند و با امریکا دارای اختلاف نظر اساسی هستند. بنظر می رسد اروپائیان بیشتر مایلند برخی تحریم های سطحی و سملبولیک را بر روسیه وارد آورند و این از نتایج یک سیاست عملگرایی و رئال پلتیک است.
خاطرنشان می شود محدود کردن روسیه برایفروش نفت و گازش، گرچه به لحاظ مالی برای این کشور گران تمام خواهد شد، اما اینمحدودیت همچنین می‌تواند مشکلات زیادی را برای کشورهای اروپایی بوجود آورد و اقتصاد شکننده آنها را با مشکل مواجه سازد.این در حالی است که پیدا کردن جایگزین مناسبی برای نفت و گاز روسیه، بسیار دشوار است. لذا اتحادیه اروپا، برای تحریم روسیه خیلی با احتیاط رفتار می کند.
واژگان کلیدی : روسیه، اوکراین، اتحادیه اروپایی، امریکا، تحریم، انرژی
تبیین رخداد
به دنبال تداوم بحران اوکراین و تحریم هایی که از سوی امریکا و اتحادیه اروپایی علیه مقامات و شرکت های روسی اعمال نمودند، اخیرا نیز دور تازه ای از تحریم های آمریکایی علیه روسیه تصویب شد و اشخاص و شرکت های روسی بیشتری به لیست تحریم های دولت آمریکا علیه کرملین و بخصوص وابستگان شخص پوتین اضافه شدند. بانک روسیه و اشخاص دایره نزدیک به رهبری روسیه اصلی ترین هدف این دور از تحریم ها هستند. در همین رابطه، سرمایه های ایگور ساچین، مدیر «روس نفت» شرکت نفتی بزرگ روسیه، شش فرد نزدیک به دولت روسیه و 17 شرکت توسط امریکائیان نیز بلوکه شد. نکته قابل توجه این است که در این لیست تحریم جدید نام الکسی میلر، مدیر عامل شرکت گاز طبیعی “گازپروم” که انحصاری دولت روسیه می باشد، قرار ندارد. گازپروم مسئله اصلی مورد اختلاف میان اتحادیه اروپا و آمریکا می باشد. دلیل این گونه عملکرد نیز از طرف اتحادیه اروپایی کاملا روشن است. روسیه با 420 میلیارد دلار، پس از آمریکا و چین بزرگترین شریک تجاری اتحادیه اروپا محسوب می شود. در صورتی که مبادلاتتجاری روسیه با آمریکا چندان قابل توجه نیست که قطع یا کاهش آن مشکل جدیایجاد نماید.
اقتصاد روسیه نسبت به تحریم های بین المللی بیشتر آسیب پذیر است اما این تحریم ها بر اقتصاد اروپا نیز تاثیرگذار خواهد بود.در این رابطه، در حالیکهآمریکا آماده است تا تحریم های بیشتری را علیه روسیه وضع کند اما اتحادیهاروپا تمایلی به اقدامات جدی تر علیه روسیه ندارد و نگران است که چنیناقداماتی اقتصاد شکننده اروپا را تهدید کند.
بنظر می رسد که اروپایی ها نگران اثرات بلندمدت تحریم های بیشترعلیه روسیه هستند به خصوص که اقتصادهای آن ها وضعیت شکننده ای دارد و بههمین خاطر اعضای اتحادیه اروپا نشان داده اند که تمایلی به تحریم های بیشترندارند مگر اینکه روسیه اقدامات تازه ای را برای الحاق بخش بیشتری از اوکراین به این کشور انجام دهد. البته در میان اروپایی ها نیز در رابطه بانحوه برخورد با روسیه اتفاق نظر وجود ندارد، و دولت های اروپایی در مورد ماهیت تحریم هایبیشتر و اینکه این تحریم ها از چه زمانی باید به اجرا در بیایند، هم نظرنیستند. این در حالی است که تحریم های یکپارچه و شدید بین المللی میتواندبه شدت به اقتصاد روسیه آسیب بزند چرا که بررسی عملکرد 50 شرکت بزرگ بازارسهام روسیه نشان میدهد که بیش از نیمی از درآمد این شرکت ها از طریقفعالیت در خارج از روسیه حاصل می شود.
اینک با توجه به وضعیت اقتصاد جهانی و بحران اقتصادی اروپا وبا در نظر گرفتن جایگاه روسیه به عنوان سومین شریک تجاری اتحادیه اروپا،احتمال تحریم کامل تجاری روسیه دور از ذهن است زیرا در صورت اعمال اینتحریم‌ها، برای اتحادیه اروپا نیز تبعات ناخوشایندی خواهد داشت و نمیتوانددر کوتاه و میان مدت در دستور کار قرار گیرد. از طرفی تحریم نفت روسیه بازارهای جهانی را نیز دستخوشتحولات شدیدی میکند زیرا روسیه همواره در شمار صادر کنندگان پیشرو در زمینهنفت بوده و با تولید بیش از 10.5 میلیون بشکه نفت در روز در رده‌های نخستجدول قرار دارد. تبعات تحریم نفتی روسیه علاوه بر خود روسیه به اقتصاد وصنایع کشورهای غربی سرایت خواهد.
آلمان با 105 میلیادر دلار تجارت، بزرگترین طرف تجاری روسیه موضع جانبدارانه ای نسبت به تحریم های روسیه دارد. تشدید و تداوم بحران اوکراین می تواند مناسبات سیاسی، تجاری آلمان با روسیه و شرق اروپا را متاثر کند و بسیاری از بنگاه های تجاری دو کشور را به آستانه ورشکستگی بکشاند. بنظر می رسد کشورهای اروپایی مراقب هستند بخش های استراتژیک اقتصاد روسیه بخصوص “گازپروم”، کارخانجات انرژی، بانک های بزرگ، صنایع نظامی روسیه و موسسات اقتصادی مهم که عمدتا ابزار قدرت پوتین در اعمال حاکمیت و سیاست خارجی روسیه است را تحت تحریم قرار ندهند. تحریم این شرکتها پاگذاشتن روی دم خرس روسی است که می تواند واکنش خشنی بدنبال داشته باشد. اروپائیان روحیات نرمتری دارند و به کارایی دیپلماسی و قدرت نرم بیشتر اعتقاد دارند. اگر امریکا انتظار دارد که اروپائیان از برخی تحریم ها علیه روسیه حمایت کنند به همان نسبت هم اروپائیان از امریکا انتظار دارند که ملاحظه مبادلات تجاری گسترده آنها با روسیه را داشته باشد.
این در حالی است که اتحادیه اروپا نیز به منظور همکاری با تحریم های آمریکا در تنبیه روسیه به مسدود شدن دارایی های 61 شهروند روسی و ممنوعیتورود شماری مسئولان روسیه به خاک اتحادیه اروپااقدام کرده است. تحریم این افراد بیشتر جنبه سمبولیک داشته و بمنزله اعتراض اتحادیه اروپا به عملکرد روسیه در اوکراین و الحاق شبه جزیره کریمه است. البته منافع تجاری مقتضیات دیگری دارد.
در سال 2012، روابط تجاری دوجانبه میان روسیه و اروپا مبلغی بالغ بر 370 میلیارد دلار را به ثبت رسانده است. در همان سال تجارت آمریکا با روسیه با هزینه ای معادل تنها 26 میلیارد دلار انجام گرفته است. حجم این مبادلات در سال 2013 یعنی قبل از بحران اوکراین به رقم بی سابقه 420 میلیارد دلار رسید. به گزارش «یورواستات» اداره آمار اتحادیه اروپا، بیش از نیمی از صادرات روسیه به مقصد آلمان بزرگترین شریک تجاری روسیه و حدود 45 درصد واردات این کشور نیز از اروپاست. بالغ بر 485 میلیارد متر مکعب گاز تنها در یک سال در اروپا به مصرف می رسد و 160 میلیارد متر مکعب ـ معادل یک سوم کل ـ آن توسط روسیه تامین می شود.
این در حالی است که موضوع تحریم انرژی برای روسیه نیز بسیار نگران کننده است. اقتصاد روسیه به میزان قابل توجهی به درآمدهای حاصل از فروش نفت و گازوابسته است و هر گونه خللی در این امر، اقتصاد ضعیف این کشور را با مشکلاتجبران ناپذیری مواجه میکند. طبق آمارهای اعلام شده سالانه 130 میلیاردمترمکعب گاز روسیه به اروپا صادر میشود (معادل سه چهارم کل صادرات گازروسیه) و نفت و گاز مجموعا بیش از 60 درصد درآمدهای دولت روسیه را تامین مینماید.
آلمان، بزرگترین اقتصاد اروپا که بیش از یک چهارم قدرت اقتصادی و مبادلات تجاری اتحادیه اروپایی را به تنهایی در اختیار دارد، به هیچ وجه از تحولات بحران اخیر اوکراین خرسند نیست. تشدید و تداوم بحران اوکراین می تواند مناسبات سیاسی، تجاری آلمان با روسیه و شرق اروپا را متاثر کند. اخیرا، آنتون بورنر، مدیر گروه اصلی تجارت در آلمان (بی جی ای) هشدار داده است بیش از 6 هزار شرکت و بنگاه تجاری در کشور با حجم معاملات 105 میلیارد دلاری دارای ارتباطات داخلی و تنگاتنگ با روسیه بوده و چنانچه تحریم ها ادامه پیدا کنند در آستانه ورشکستگی قرار خواهند گرفت.
آلمان بزرگترین طرف تجاری روسیه موضع جانبدارانه ای نسبت به تحریم های روسیه دارد. اخیرا فرانک والتراشتاینمایر وزیر امور خارجه آلمان عنوان داشت : “که اعمال تحریمها علیهروسیهنباید به یک هدف تبدیل شود، چرا که چنین اقدامی تنها منجر به بن‌بست رسیدن تلاش‌ها شده و امکان مانورهای سیاسی را از بین خواهد برد. اشتاین مایر در مصاحبه با روزنامه آلمانی «ThüringischeLandeszeitung» بار دیگر خواستار همکاری و نهرویاروییباروسیهشده و گفت: بسیاری از مناقشات بزرگ در جهان، از جمله جنگ داخلی در سوریه،مسائل پیرامون برنامه هسته‌ای ایران و یا اوضاع افغانستان تنها با همکاریروسیهقابل حل و فصل شدن هستند و به همین دلیل نباید صرفا به سمت اعمال تحریم‌هاعلیه مسکو حرکت کرد و با این کار راه رسیدن به توافق را بست. به عقیده وی، چنین برخوردی نه تنها نتیجه نخواهد داشت، بلکه باعثایجادشکافبین کشورهای اروپایی خواهد شد.” برخی کشورها که دارای روابط تجاری نزدیک باروسیههستند، از هم اکنون با تشدید تحریمها علیه مسکو مخالف هستند.
بنظر می رسد امریکا مجبور است ملاحظات شرکای اصلی خود یعنی کشورهای اروپایی در تعاملات تجاری با روسیه را مد نظر داشته باشد و در همین راستاست که دولت آمریکا الکسی میلر، مدیر عامل شرکت گاز طبیعی “گازپروم” که انحصاری دولت روسیه می باشد و خود شرکت گازپروم را در لیست تحریم ها قرار نداده است. باید در نظر داشت که کشورهای عضو اتحادیه اروپا شرکای تجاری عمده مسکو محسوب می شوند و اقتصاد و تجارت آنان بر اساس انرژی روسیه برنامه ریزی شده است. بنابراین اگر امریکا انتظار دارد که اروپائیان از برخی تحریم ها علیه روسیه حمایت کنند به همان نسبت هم اروپائیان از امریکا انتظار دارند که ملاحظه مبادلات تجاری گسترده آنها با روسیه را داشته باشد. زیرا بیشترین کسانی که تاثیر منفی اینتحریم‌ها متوجه آنان خواهد شد نه روس‌ها بلکه اروپایی‌ها، متحدان نزدیکواشنگتن، هستند و امریکا باید شرایط حساس و شکننده شرکای اروپایی خود را در هرگونه تصمیم گیری مد نظر داشته باشد.
تحلیل رخداد
در خصوص تحریم های اخیر اعلامی از سوی کشورهای عضو اتحادیه اروپایی و امریکا علیه روسیه بنظر می رسد این تحریمها بخصوص از جانب اتحادیه اروپایی و کشورهای عضو آن بیشتر جنبه سمبولیک داشته و طرفین تلاش دارند وضعیت را خیلی دشوار و بحرانی نکرده و از طریق راه های دیپلماتیک به حل و فصل بحران اوکراین بپردازند. با توجه به وابستگی گسترده اقتصاد و تجارت کشورهای اتحادیه اروپایی و روسیه بنظر می رسد هر گونه گستردگی و شدت اعمال تحریم بر وضعیت اقتصادی دو طرف تاثیر بسیار وخیمی خواهد گذاشت و نه تنها مانع از روند رشد اقتصادی طرفین شده بلکه اقتصاد کشورهای اروپایی که بعد از 5 سال در حال خارج شدن از بحران اقتصادی و پولی هستند و اقتصاد روسیه را دچار تکان های شدیدی خواهد کرد و لذا طرفین از اعمال تحریم های گسترده و همه جانبه احتراز دارند.
بحران اوکراین کشورهای غربی را در موقعیت بسیار دشواری برای تصمیم گیری قرار داده است. این کشورها نمی‌خواهند ونمیتوانند نسبت به جدا شدن کریمه از اوکراین و نقشی که روسیه در این میان داشته بی تفاوت باشند، از سوی دیگر، با توجه به ملاحظات عدیده سیاسی و اقتصادی، مجبورند بسیار محتاطانه رفتار کنند.آنها نمی‌خواهند دربرخورد با روسیه شدت عمل زیادی به خرج دهند. چرا که چنین رفتاری می‌تواندتنش کنونی میان غرب و مسکو را به نقطه غیرقابل برگشتی رسانده و آتش جنگ سرددیگری را روشن کند. نتیجه‌ای که برای هر دو طرف فاجعه بار خواهد بود. دوم،برخی تحریمها ـ مانند ایجاد محدودیت در خرید انرژی از روسیه، دقیقا کشورهایی را هدف قرار می دهد که در حمایت از آنها تلاشمی‌شود و رابطه خوبی با غرب دارند.
بنظر می رسد کشورهای اروپایی مراقب هستند بخش های استراتژیک اقتصاد روسیه بخصوص شرکت های بزرگی چون “گازپروم”، کارخانجات انرژی، بانک های بزرگ، صنایع نظامی روسیه و موسسات اقتصادی مهم را تحت اعمال تحریم قرار ندهند. این بخش ها عمدتا ابزار قدرت پوتین در اعمال حاکمیت و سیاست خارجی روسیه است و تحریم آنها پاگذاشتن روی دم خرس روسی است که می تواند واکنش خشنی بدنبال داشته باشد. اروپائیان روحیات نرمتری دارند و به کارایی دیپلماسی و قدرت نرم بیشتر اعتقاد دارند.
