سپر دفاع موشکی اروپا؛ یادآور تئوری «جنگ ستارگان» برای روسیه

مرکز بین­ المللی مطالعات صلح – IPSC

سمیه پسندیده

مقدمه

شاید بتوان گفت که دوران ریاست جمهوری مدودیف فرصت مناسبی بود تا روابط روسیه و ایلات متحده مورد بازنگری قرار گیرد، و حضور مدودیف با سیاستهای متعادل ­تر غربی چراغ سبزی از طرف روسیه به شمار ­آید. وضعیت کنونی روابط روسیه و آمریکا را می­توان مانند یک دوچرخه فرض کرد، ایالات متحده یک چرخ و فدراسیون روسیه نیز چرخ دیگر که باید به واسطه یک پدال به چرخش درآید و این پدال مسئله­ای جز سپر دفاع موشکی اروپا نیست. علاوه بر تناقضات موجود در روابط روسیه و ایالات متحده، در چشم انداز بازنگری روابط مسکو و واشنگتن باید یکسری عوامل خارجی مستقل از دو کشور، مثل گسترش بحران در سوریه و یا آغاز یک عملیات نظامی احتمالی از جانب اسراییل بر علیه ایران را در نظر گرفت. این نوشتار بر آن است تا نگاهی بر مسئله سپر دفاع موشکی اروپا و آینده روابط ایالات متحده و روسیه داشته باشد.

واژگاه کلیدی: سپر دفاع موشکی اروپا, جنگ ستارگان, روسیه, ایالات متحده

تحلیل مسئله

همواره زمانی که سخن از روابط متقابل ایالات متحده و روسیه به میان می­آید، طرح سپر دفاع موشکی ناتو و طرح­های آمریکا جهت نفوذ در حیات خلوت روسیه در آسیای میانه و قفقاز یکی از موضوعاتی بوده که بررسی آن نیازمند نگاه جامع به تعاملات راهبردی آمریکا و روسیه و نیز روندهای منطقه­ای بوده است. در چنین فضایی، طرفین هر کدام تلاش می­نمایند تا در چارچوب­های سازمانی و روابط دوجانبه، موازنه را به نفع خود تغییر دهند. در این میان آمریکایی­ با حضور عملیاتی در کشورهایی نظیر گرجستان، جمهوری آذربایجان و ازبکستان توانسته است از میزان همگرایی و رویکرد روسی در میان این کشورها بکاهد و با تشویق آنها جهت حضور در سازمان­هایی همچون ناتو و نیز ارایه مشوق­های و حمایتهای اقتصادی همچون حضور در سازمان تجارت جهانی، ائتلاف کشورهای همراه را افزایش دهند.

از طرفی دیگر، روس­ها ابتدا از طریق مذاکرات مستقیم با ناتو و واشنگتن، همچنین با اعلام مشارکت در سامانه­های طرح (لیسبون پرتغال-آبان ماه۱۳۸۹)، تلاش نمودند تا آن را در حد امکان محدود نمایند و منافع راهبردی خود را پیگیری نمایند. در این میان به نظر می­رسید که روس­ها علاوه بر اقدامات با درک روندهای بلند مدت مذاکره و برای از دست ندادن زمان، به سرعت تلاش کردند تا در فضای الگوهای راهبردی خود حرکت کنند. بنابراین، با اعلام ایجاد سامانه دفاع هوایی مشترک در میان متحدان خود نظیر بلاروس، ارمنستان، قزاقستان و قرقیزستان (پس از بر سر کار آمدن آتنبایف) و تلاش برای بهره­گیری از قابلیت­های راهبردی پیمان امنیت دسته جمعی و کشورهای مستقل همسود، موازنه راهبردی با آمریکایی­ها را حفظ نمایند. براین اساس، اینگونه به نظر می­رسد که فضای راهبردی دو طرف با چالش­های اساسی مواجه است که می­تواند به بحران­های منطقه­ای و بین­المللی بیانجامد.

در حال حاضر اینگونه به نظر می­رسد، تنها عملکردی که می­تواند روابط بین روسیه و ایالات متحده را بهبود بخشد ارائه تضمین قانونی از سوی غرب در ارتباط با سیستم دفاع موشکی اروپا در برابر روسیه است. روسیه این خواسته خود را چندین مرتبه و به روشهای مختلف عینی و ضمنی به ایالات متحده مطرح نموده است. اما پاسخی که از طرف آمریکا دریافت نموده است اصلا مورد رضایت روسیه نبوده است. چندی پیش «مایکل مک فال» در مصاحبه­ای با خبرگزاری ریانوستی اعلام کرد: «...واشنگتن هیچ محدودیتی را در زمینه اجرای طرح استقرار سپر دفاع موشکی خود در قاره اروپا نمی­پذیرد، ولی به همکاری با روسیه به منظور رفع نگرانی­های مسکو درباره این طرح در سال­های آتی ادامه خواهد داد. واشنگتن هیچ گونه محدودیتی را در این زمینه نمی­پذیرید، زیرا امنیت ملت و متحدان ما، اولویت شماره یک واشنگتن محسوب می­شود.» بلافاصله بعد از سخنان «مک فال» «سرگی لاورف» وزیر امور خارجه روسیه نیز اظهارات سفیر ایالات متحده آمریکا در مسکو درباره تغییر ناپذیری موضع­گیری واشنگتن در مورد دفاع ضد موشکی را مورد انتقاد قرار داد.  

کارشناسان نظامی روسیه بر این عقیده هستند که شاید در مرحله کنونی سپر دفاع موشکی اروپا بر ضد کشورهای ایران و چین باشد، اما این سیستم به ویژه بعد از فاز چهارم توسعه آن در سال 2018 کشور روسیه و پتانسیل­های نظامی آن را به صورت جدی مورد تهدید قرار می­دهد. این قبیل مسائل منجر به آن شده است که تا بار ديگر ادبيات دوره­ی جنگ سرد را بر فضاي روابط روسيه و آمريكا حاکم شود.

روسیه معتقد است که اگر سکوهای فضایی آمریکا شکل بگیرد، خیالات ایالات متحده که با اخلاق علمی نیز مغایرت دارد، در قالب «جنگ ستارگان» جامعه عمل پوشانده می­شود، به همین دلیل، سالهاست که روسها تلاش می­کند تا به توافقی مبنی بر غیر نظامی کردن فضا برسد. برنامه نظامی کردن فضای کیهانی از سال 1993 توسط ایالات متحده به منظور دفاع استراتژیک که عنوان «جنگ ستارگان» بدان اطلاق شد، مطرح گردید. «یوری آندروپوف» رهبر وقت شوروی، آمریکا را متهم کرد که قصد دارد در زمینه نظامی بر شوروی پیشی بگیرد، بنابراین دستور ساخت تجهیزات مقابله سپر موشکی آمریکا را صادر کرد، که فضا ناو جنگی «پولوس» قسمتی از این تجیزات بود. اما در سالهای بعد پس از مرگ «آندروپوف»، «چرنینکو» و همچنین «گورباچف» نیز تلاش نمودند تا میان روسیه و آمریکا یک قرار داد غیر نظامی کردن فضا منعقد شود. بدین منظور حتی گورباچف دستور داد تا توسعه سلاح­های فضایی متوقف شود، اما تمام اقدامات روسیه بی نتیجه باقی ماند و این مسئله هنوز عامل سردی روابط روسیه و ایالات متحده به شمار می­آید. به­نظر مي­رسد كه باراك ­اوباما رييس­جمهوري كنوني آمريكا هم، اگرچه در مورد پروژه «جنگ ستارگان» صحبتي در مجامع عمومي نكرده است، اما از چارچوب و خطوط كلي سياستمداران پيشين آمريكا تبعيت خواهد كرد، خاصه درباره­ موضوع دفاع موشك­هاي بالستيكي مستقر در فضا كه در ارتباط با غلبه­ اتخاذ سياست­هاي نظامي در سيستم مديريتي آن كشور است. به همین دلیل است که روسیه معتقد است اگر اوباما در انتخابات پیش رو آمریکا پیروز نگردد، می­توان امیدوار بود که سطح تعاملات دو کشور هرچند برای مدتی کوتاه بهبود یابد.

روسیه و ناتو در نشست لیسبون که در سال 2010 برگزار شد، موافقت کردند که در پروژه سیستم دفاع موشکی اروپا با هم همکاری نمایند، اما به دلیل امتناع ایالات متحده از ارائه تضمین­های قانونی این طرح به بن بست رسید. در نوامبر سال گذشته دمیتری مدودیف در پاسخ به این اقدام ایالات متحده اعلام کرد که روسیه مجموعه­ای از اقدامات نظامی و دیپلماتیک را بر علیه سپر دافع موشکی آمریکا طراحی کرده است.

«راگوزین» معاون نخست وزیر روسیه در امور دفاعی بیان می­دارد که سپر دفاع موشکی اروپا هیچ تهدید بالقوه­ای برای زرادخانه­های هسته­ای روسیه به شمار نمی­آید. چرا که با توجه به واقعیتهای کنونی اگر استقرار سپر دفاع موشکی اروپا بدون هیچ گونه ضمانت قانونی و حقوقی به روسیه ادامه پیدا کند، مسکو نیز از معاهده کاهش سلاحهای تهاجمی استراتژیک خارج خواهد شد و بدون شک توانایی دفاع از خود را دارد. وی خاطر نشان کرد که ممکن است برخی همکاریهای میان روسیه و ایالات متحده تحت تاثیر این مسئله قرار بگیرد. به عنوان نمونه انتقال محموله­های نظامی ناتو به افغانستان از طریق خاک روسیه انجام می­گیرد که این مسئله برای روسیه بازخورد خوبی ندارد. چرا که اولا، این اقدام ممکن است  منجر به خراب شدن روابط روسیه با جهان اسلام و همچنین چین گردد. و دوما، از آنجا که این محموله­ها به صورت کاملا مهر و موم شده  از مرز عبور می­کنند و امکان بررسی کامل آنها وجود ندارد، بنابراین هیچ تضمینی مبنی بر صلح آمیز بودن این محموله­ها نیست، که هر دو مورد امنیت روسیه را به خطر می­اندازد.

دورنمای رخداد

چنین روندی از کنش­ها و واکنش­ها نشان دهنده این است که هرچند روسیه و ایالات متحده به عنوان دو قدرت برتر نظامی جهان و به ویژه در دوره ریاست جمهوری «دیمیتری مدودیف» به نتایج مثبتی از همکاری رسیده­اند، اما به دلیل دارا بودن دو نوع تفکر و رویکرد راهبردی متفاوت، همواره به مسیری خلاف جهت یکدیگر سوق پیدا می­کنند و اغلب در حوزه اجرا، الگوهای متفاوتی از رفتار راهبردی نشان می­دهند. اما می­توان گفت که در نهایت دو کشور مجبور به سازگاری و حصول توافق با یکدیگر خواهند بود. چرا که ما شاهد آن هستیم هر اقدام نامطلوب ایالات متحده با پاسخ تلافی جویانه روسیه روبه رو می­شود که البته در ادبیات بین­الملل این امر طبیعی به شمار می­آید.

در حال حاضر، مسکو تولید جنگنده­های Tu-160 و Tu-95 که از نوع بمب افکن­های استراتژیک با قابلیت حمل موشک­های هسته­ای را در دستور کار دارد و از این بمب افکن­ها به عنوان «نیروهای بازدارنده استراتژیک» استفاده خواهد شد. اگر آمریکا همچنان بر تصمیم خود مبنی بر استقرار سیستم سپر موشکی در اروپا پافشاری کند، و روسیه نیز در انجام اقدامات مشابه جدی باشد، دیری نخواهد پائید که جهان با تولید روز افزون سلاح­ها و جنگ افزارهای فوق پیشرفته مواجه می­شود و این امر صلح جهانی را تهدید می­کند… بر همین اساس اگر موشک­های بازدارنده­ استراتژیک  روسیه و همچنین لجاجت­های ایالات متحده را کناریکدیگر قرار دهیم، تئوری «جنگ ستارگان» و اقدامات آمریکا برای تولید موشک های ضد بالستیک در ذهن تداعی می­گردد. اگر چه هنگامی که کارشناسان روسی سخن از تئوری «جنگ ستارگان» به میان می­آورند، از کلمه «فانتاستیک[1]» به معنای امری که خیالی یا بر اساس اوهام صورت می­پذیرد، استفاده می­نمایند، و این کلمه دارای بار معنایی خاص است. یعنی اگر چه در پس ذهن خود وقوع «جنگ ستارگان» را امری محتمل می­دانند و حتی خود را برای مقابله با این امر آماده می­کنند، اما زمانی که از این استراتژی دفاعی آمریکا صحبت می­شود، سعی دارند تا آن را عمل غیر واقعی جلوه دهند، و حتی از عباراتی که به امر و اقدام واقعی اشاره دارد استفاده نمی­کنند.

به هر حال دو طرف به خوبی می­دانند که رقابت تسلیحاتی تا چه اندازه به اقتصاد کشور زیان وارد می­کند، بنابراین اگر چه هر دو کشور در مرحله کنونی از موضع خود کناره گیری نمی­کنند، اما در مراحل بعدی قطعا شاهد توافقات ایالات متحده و روسیه در زمینه سپر دفاع موشکی خواهیم بود.