نگاه ایالات متحده به ترکیه

طهمورث غلامی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

ترکیه با آغاز دوران جنگ سرد بود که برای ایالات متحده اهمیت پیدا کرد. به خاطر دفاع از ترکیه، در پایان جنگ جهانی دوم ایالات متحده شوروی را تهدید به بمباران اتمی برای بیرون کشیدن نیروهایش از یونان، ترکیه و ایران کرد. همچنین بر اساس دکترین ترومن رئیس جمهور ایالات متحده در سال 1947، ترکیه مشمول دریافت کمک های اقتصادی ایالات متحده شد. همچنین با حمایت های ایالات متحده، ترکیه به عضویت سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) پذیرفته شد. دلیل اصلی توجه ایالات متحده به ترکیه ناشی از تهدید شوروی و الزامات سیاست سد نفوذ بود. ترکیه به واسطه موقعیت جغرافیایی خود، هم مرز با شوروی بود و از این رو نقش این کشور در معادلات دو ابرقدرت برای ایالات متحده بسیار مهم بود. کنترل ترکیه بر تنگه های داردانل و بسفر و نیز نقش ویژه ی این کشور در حلقه ی محاصره ی شوروی سبب توجه ویژه و خاص ایالات متحده به ترکیه در دوران جنگ سرد شده بود. با فروپاشی شوروی و رفع خطر کمونیسم از اهمیت استراتژیک ترکیه برای ایالات متحده کاسته شد. زیرا در نبود شوروی، ایالات متحده الزامی به دنبال کردن یارگیری های دوران جنگ سرد را نداشت. از این رو در دهه ی 1990 میلادی، در اثر از بین رفتن اهمیت استراتژیک ترکیه، این کشور تلاش کرد که به اتحادیه ی اروپا نزدیک شود و از این طریق بتواند به نقش و جایگاه مهمی در معادلات قدرت دست پیدا کند. در دهه ی اول قرن بیست و یکم نیز این وضعیت کماکان ادامه پیدا کرد و ترکیه نقش منطقه ای و بین المللی خود را در ارتباط با اتحادیه ی اروپا تعریف کرد. اما با روی کار آمدن باراک اوباما و به ویژه پس از تحولات موسوم به بهار عربی، به نظر می رسد که ترکیه در حال اهمیت پیدا کردن در سیاست خارجی ایالات متحده است و نیز این که ایالات متحده به دنبال نقش دادن به ترکیه در تحولات مناطق پیرامونی خود می باشد. سؤالی که این نوشتار قصد بررسی و پاسخ به آن را دارد این است که چرا ترکیه در حال جایگاه پیدا کردن در سیاست خارجی ایالات متحده می باشد. به عبارت دیگر چه عواملی سبب توجه خاص و دوباره ی آمریکا به کشور ترکیه شده است؟ اهمیت ترکیه برای ایالات متحده تا بدان حد رسیده است که قرار است جان کری، وزیر خارجه جدید ایالات متحده، اولین سفر خارجی خود، در مقام وزیر خارجه، را به ترکیه انجام دهد.

کلید واژگان: روابط ترکیه و آمریکا، بهار عربی، جایگاه ترکیه در سیاست خارجی آمریکا.

تبیین رخداد

ایالات متحده، امروزه نه تنها به دنبال استقرار سامانه های دفاع موشکی مانند پاتریوت در ترکیه است، بلکه از سیاست ها و مواضع این کشور در ارتباط با موضوعات خاورمیانه حمایت نسبی به عمل آورده است، که این خود حاکی از توجه دوباره ی آمریکا به ترکیه در سیاست خارجی خود و در ارتباط با منطقه ی خاورمیانه است. دلایل این امر عبارتند از:

1. عدم قطعیت در خاورمیانه: ایالات متحده پیش تر دارای متحدینی مانند مصر در زمان مبارک، تونس در زمان بن علی، یمن در زمان علی عبدالله صالح و نیز هم اکنون اردن و عربستان و دیگر کشورهای عرب حوزه ی خلیج فارس بوده است. اما اتفاقی که افتاده است، این است که در اثر تحولات بهار عرب، برخی از متحدین سابق ایالات متحده، از اریکه ی قدرت حذف شده اند و برخی دیگر در معرض چالش های داخلی قرار گرفته اند. به عبارت دیگر، امروزه ایالات متحده نمی تواند مصر تحت امر مرسی، لیبی و یا یمن را جزء متحدان منطقه ای مطمئن خود به شمار آورد. زیرا در این کشورها بی ثباتی و چالش های سیاسی مداوم وجود دارد، به گونه ای که آمریکا حتی نسبت به این که در آینده ی نه چندان دور، بار دیگر این کشورها به متحد نزدیک آمریکا تبدیل شوند، اطمینان و امید چندانی ندارد. پس در شرایطی که ایالات متحده نسبت به تحولات و مسائل کشورهای عربی دچار بحران و یا مستعد بحران اطمینان کافی ندارد، طبیعی است به دنبال متحدین جدیدی در خاورمیانه باشد که نسبت به دیگر کشورها از ثبات و پایداری بیشتری برخوردار باشد. در این بین ترکیه می تواند گزینه ای مناسب برای ایالات متحده در غیاب مبارک و دیگران باشد. علاوه بر این عربستان نیز که یکی از متحدان سنتی ایالات متحده در منطقه ی خاورمیانه است، خود دیگر اطمینان چندانی به سیاست های ایالات متحده ندارد. زیرا عربستان به خوبی مشاهده کرد که آمریکا، مبارک را رها کرد. از طرفی نزدیک شدن بیش از حد به عربستان در شرایط فعلی می تواند برای ایالات متحده هزینه بر باشد. در این شرایط است که ترکیه در سیاست خارجی آمریکا به عنوان کشوری باثبات و طرفدار غرب در خاورمیانه برای آمریکا اهمیت پیدا می کند.
2. مطلوب بودن ترکیه در بافتارهای ذهنی و ارزشی ایالات متحده: طبیعی است که ترکیه به عنوان کشوری که توانسته است میان اسلام و سکولاریسم و نیز برخی الزامات توسعه، سازش برقرار کند، کنشگری مطلوب برای ایالات متحده باشد. زیرا آمریکا نظام سیاسی و اقتصادی موجود در ترکیه را نه تنها علیه ارزش ها و ایده های خود نمی داند، بلکه آن را نزدیک به ارزش های مدنظر خود نیز قلمداد می کند. در واقع آمریکا به دنبال آن است که با ارائه ی الگوی ترکیه به عنوان یک کشور اسلامی، به دیگر کشورهای اسلامی عرب، خصومت ها و انزجارهای موجود در دنیای عرب نسبت به ایالات متحده را کاهش دهد. آمریکایی ها معتقدند که کشورهای دموکرات الزاماً دوست آمریکا خواهند بود. طبیعی است که اگر دیگر کشورهای عربی حاضر به پذیرش مدل ترکیه شوند که آمریکا آن را دموکرات می داند، خود سبب تقویت جایگاه و نفوذ آمریکا می شود. آمریکا به ترکیه توجهی دوباره کرده است تا این کشور را در شرایط فعلی خاورمیانه به عنوان یک الگو و مدل مطلوب برای دنیای اسلام برجسته کند.
3. نقش دهی منطقه ای: در اسناد امنیت ملی و دفاعی ایالات متحده در دوره ی اوباما، بر اجتناب از یکجانبه گرایی و همکاری با متحدین به منظور کاهش هزینه های احتمالی تأکید شده است. در واقع در دوره ی اوباما این کشور تلاش کرده است در مناطق مختلف به برخی از کشورهای دوست نقش های ثبات سازی و صلح سازی اعطا کند و خود به صورت غیر مستقیم این کشورها را مورد حمایت و پشتیبانی مالی و تسلیحاتی قرار دهد. در این ارتباط می توان به نقش هایی که آمریکا به کشورهایی مانند ژاپن و کره ی جنوبی در شرق آسیا، هندوستان در آسیای جنوب غربی، کشورهای کوچک عرب حوزه خلیج فارس و غیره اشاره کرد. امروزه نیز مشاهده می شود که آمریکا سامانه های دفاع موشکی در ترکیه را نصب می کند تا از حملات موشکی احتمالی سوریه در امان باشد. در مقابل ترکیه نیز سیاست هایی را در سوریه دنبال می کند که مطلوب این کشور و ایالات متحده است. طبیعتاً نقشی که امروزه آمریکا برای ترکیه خواهان است، می تواند در آینده و در ارتباط با کشورهایی مانند روسیه و جمهوری اسلامی ایران نیز معنا پیدا کند.
4. ترکیه به عنوان کشوری مسلمان: ایالات متحده همواره به دنبال این بوده است که در دنیای اسلام به دنبال تعامل و دوستی با برخی از کشورهای عمده و اصلی باشد تا از این طریق حرکت های رادیکالی احتمالی دیگر کشورهای اسلامی را مهار کند. اوباما زمانی که به قدرت رسید، مصر و سپس عربستان را به عنوان دو کشور عمده ی جهان اسلام در نظر گرفت به گونه ای که به مصر سفر کرد و از داخل آن کشور دنیای اسلام را مورد خطاب خود قرار داد. ترکیه نیز به عنوان یک کشور مسلمان و پیرو مذهب اهل سنت و نیز وارث امپراتوری عثمانی در جهان اسلام دارای جایگاه مهمی است. ترکیه نه تنها روابط نزدیکی با آمریکا دارد بلکه اسرائیل را نیز به رسمیت شناخته است. از طرفی ترکیه یکی از توسعه یافته ترین کشورهای جهان اسلام است. آمریکا امیدوار است که از طریق ترکیه بتواند سیاست های دیگر کشورهای اسلامی را تحت تأثیر قرار دهد و از این طریق کشورهای مسلمان منطقه را با سیاست های خود همانند فرایند صلح خاورمیانه هموار سازد. علاوه بر این ارتباط از طریق ترکیه با دنیای اسلام خود سبب توجیه و مشروع شدن برخی از سیاست های آمریکا در ارتباط با منطقه ی خاورمیانه خواهد شد.

دورنمای رخداد

از آنچه که آمد باید گفت که ترکیه در حال پیدا کردن جایگاهی مشابه دوران جنگ سرد در سیاست خارجی آمریکا است. در واقع نه تنها ایالات متحده خواهان اهمیت پیدا کردن ترکیه در معادلات منطقه ای است، بلکه خود کشور ترکیه نیز این نقش را مطالبه می کند. از این رو باید گفت تمایل هم زمان  میان دو کشور ترکیه و آمریکا وجود دارد. در شرایطی که مصر درگیر بحران های سیاسی داخلی است و عربستان با چالش های احتمالی داخلی مواجه است، ترکیه می تواند متحدی مطمئن برای آمریکا به شمار رود. از این رو باید گفت نقش ترکیه در آینده ی تحولات خاورمیانه بسیار پررنگ خواهد شد و این نقش با حمایت و پشتیبانی های ایالات متحده همراه خواهد گشت.