کامران کرمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
هنوز چند ماه از مرگ سلطان بن عبدالعزیز ولیعهد سابق این کشور نگذشته است که ولیعهد جدید یعنی نایف بن عبدالعزیز برادر سلطان و برادر ناتنی ملک عبدالله نیز تحت عمل جراحی و درمان قرار گرفته است. عربستان سعودی در سالهای اخیر با بحران جانشینی و بیماری شاهزادگان و رهبران خود دست به گریبان بوده است. این بار هم نایف بن عبدالعزیز ولیعهد کنونی و برادر ناتنی پادشاه در سکوت خبری رسانه های این کشور قریب به یک ماه است که در آمریکا تحت درمان قرار گرفته است. علت بیماری ولیعهد سعودی حمله قلبی بوده و پس از انتقال به بیمارستان نظامی جده تحت عمل جراحی قرار گرفته و اکنون تحت درمان قرار دارد. انتقال شاهزاده نایف بن عبدالعزیز آل سعود و عمل جراحی وی به طور کاملاً محرمانه انجام شده است. قرار است طی روزهای آینده ولیعهد 79 ساله بعد از گذراندن بیش از یک ماه در آمریکا برای انجام آزمایشهای پزشکی به عربستان باز گردد. سفر ناگهانی ولیعهد سعودی به آمریکا و انتشار نیافتن حتی یک عکس از این سفر محرمانه، پیش بینی ها و گمانه زنی های بسیاری را در خصوص وضعیت سلامتی او به همراه داشت. از اینرو در این نوشتار به بررسی فرمول جانشینی در عربستان، وضعیت ولیعهد بیمار و گزینه های جانشینی خواهیم پرداخت و دورنمای این مسئله را برای آینده سلطنت در عربستان تحلیل خواهیم نمود.
تحلیل رخداد
ناکارآمدی فرمول جانشینی در عربستان
شیوه حکومت در عربستان بسیار متمرکز است. حکومت، پادشاهی مطلقه است، خاندان سلطنتی دارای سلطه کامل سیاسیاند و هیچ حزب سیاسی، پارلمان، و انتخابات در این کشور وجود ندارد. پادشاه در راس کشور؛ رئیس دولت، رئیس خزانه کشور و خادم الحرمین الشریفین است و انتخاب امیران مناطق چهارگانه کشور و تنفیذ احکام استانداران، شهرداران و فرمانداران از اختیارات اوست. “منشور عبدالعزیز” (اولین پادشاه سعودی) به عنوان سنت سلطنتی مبنی بر تداوم سلطنت بین برادران لازم الاجراست؛ پادشاه از بین مُسن ترین آنها انتخاب می شود. در بند “ب” از ماده 5 قانون اساسی این کشور که در مارس 1992 صادر شد، صراحتا اعلام شده که حکومت و زمامداری انحصارا در اختیار فرزندان و نوادگان ملک عبد العزیز است که در سال 1932 دولت عربستان را بنیانگذاری کرد. برخلاف دیگر نظام های سلطنتی که قدرت از پدر به پسر می رسد؛ در این کشور قدرت به برادران شاه انتقال می یابد. از این رو بین شاهزادگان و پادشاهان اختلاف سنی زیادی وجود ندارد. از سوی دیگر بافت قدرت در این کشور پیچیده است و این پیچیدگی همواره هوس رسیدن شاهزادگان سعودی به قدرت را تشدید کرده است. از زمان مرگ ملك عبدالعزيز موسس دولت آل سعود در سال 1953 تاكنون پنج پادشاه پس از وي قدرت را در اين كشور در دست گرفته‌اند.
پس از ملك فهد كه پسر بزرگ خانواده سديري‌ها بود، امير عبدالله بن عبدالعزيز برادر ناتني وي به پادشاهي رسيد و اين موضوع مخالفت‌هايي را با پادشاهي ملك عبدالله در ميان اعضاي خانواده سلطنتي سعودي بوجود آورد. به همين دليل ملك عبدالله در سال 2006 شوراي بيعت را با حضور بيش از نيمي از برادران ناتني و فرزندان ارشد ديگر برادرانش تاسيس كرد؛ اين شورا كه مكانيزمي براي انتصاب وليعهد و پادشاه (در صورت عدم شايستگي) بود، بطور غيررسمي تلاشي از سوي ملك عبدالله براي مقابله با سديري‌هاي مدعي تصاحب تاج و تخت برشمرده شد. بنابراین چنین فرمول ناکارامدی باعث شده تا جنگ قدرت میان شاهزادگان سعودی به صورت آشکار و پنهان به وجود آید و بحران جانشینی به عنوان مسئله ای پیچیده و بحران زا دورنمای سیاست و قدرت را در عربستان با چالش مواجه کند.
کارنامه نایف بن عبدالعزیز
نایف در سال 1933 در شهر طایف به دنیا آمد. در طول زندگی خویش سمتهای ذیل را برعهده داشته است؛ استاندار ریاض از 1953 تا 1954، معاونت وزارت کشور در سال 1970، رئیس شورای عالی اطلاعات در سال 1970 و وزیر کشور از سال 1975 تاکنون. حمایتهای ملک فهد برادر تنی نایف از وی در سالهای گذشته و قبل از مرگ ملک فهد به قدرت و نفوذ وی به شدت افزود. نایف در ایجاد توازن در خانواده به خصوص در زمان اختلافات شدید بین فهد و شاهزاده سلطان و خنثی نمودن فعالیتهای مخفیانه سلطان علیه فهد نقش فعالی ایفا کرد. سکته قلبی فهد در سال 1995 و مرگ وی در سال 2005 قدرت نایف را در درون خانواده آل سعود به شدت تضعیف کرد. بعد از مرگ فهد در آگوست 2005 و پادشاهی ملک عبدالله، نایف سومین شخصیت قدرتمند عربستان شد اما در بحث جانشینی او در رتبه پنجم قرار گرفت. در این سالها نایف بسیاری از مسئولیت های وزارت کشور را به برادر و معاونش احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف پسرش تفویض کرده است. در سالهای اخیر علاوه بر حضور در راس وزارت کشور عربستان که در نوک پیکان مقابله با القاعده قرار دارد، کرسیهایی نیز به نام خود در 10 دانشگاه مختلف عربستان ایجاد کرده است. نایف علاوه بر وزارت کشور عربستان قریب به 20 منصب رسمی و افتخاری دیگر دارد که مهمترین آنها می توان به رئیس افتخاری شورای وزیران کشور عربی، رئیس کمیته عالی حج، رئیس کمیته مبارزه با مواد مخدر، رئیس شورای عالی مقابله با بحران، رئیس شورای عالی امور اسلامی و عضو هیئت بیعت است. نایف نسبت به دیگر شاهزادگان و پادشاه فعلی به نهادهای دینی وهابیت در عربستان سعودی نزدیک تر است و نسبت به دیگر شاهزادگان و پادشاه فعلی مخالف بیشتری نسبت به اصلاحات سیاسی و اجتماعی داخلی است و به شدت نگاه امنیتی دارد.
گزینه های جانشینی
ملک عبدالله پادشاه 89 ساله سعودی هفته قبل به جای حضور در ساختمان مجلس، جلسه شورای وزیران را از داخل کاخ خود اداره کرد. طی ماه های اخیر عصا به دست شدن شاهزاده نایف و مشخص شدن آثار خستگی و بیمار بر چهره اش، موجب شد که شایعه ابتلای او به بیماری سرطان قوت بیشتری بگیرد. از اینرو در صورت فوت وليعهد بيمار عربستان، رقابت بر سر تعيين وليعهدي به سمتي حرکت خواهد کرد که شاهزاده سلمان بن عبدالعزیز که اکنون وزارت دفاع را عهده دار است، ولیعهد خواهد شد و در صورت مرگ ملک عبدالله، ششمین پادشاه عربستان پس از عبدالعزیز خواهد بود. شاهزاده سلمان 76 ساله که پس از مرگ سلطان ولیعهد سابق به پست وزارت دفاع دست یافت، در هفته های اخیر چهره بارز مطبوعات و رسانه های داخلی سعودی بود. شاهزاده سلمان که برای مدتی طولانی حاکم ریاض بود، با وجود ارتباط با کشورهای مختلف و شناخت از مسائل دنیا، هنوز شخصیتی بین المللی نیست. وی پس از حملات معروف 11 سپتامبر، به رابرت گوردن سفیر آمریکا در عربستان گفت که این حملات توطئه ای صهیونیستی است. البته حتی اگر شاهزاده سلمان بتواند پادشاه عربستان شود، نخواهد توانست برای مدتی طولانی این تاج و تخت را حفظ کند. تصاویر و عکسهایی که از این شاهزاده سعودی منتشر شده نشان می دهد که وی نمی تواند از دست چپ خود استفاده کند. خانواده این شاهزاده نیز در زمینه ابتلا به بیماری های مختلف کارنامه خوبی ندارند.
پس از سلمان، نزدیک ترین گزینه، شاهزاده مقرن رییس فعلی دستگاه اطلاعات است که البته با توجه به هویت مادرش که یمنی است، احتمال مخالفت با پادشاهی او زیاد است. هر چند که گزینه هایی چون بندر بن سلطان ادعاي وليعهدي و حتي پادشاهي دارد و هم ساير برادران كه سال‌هاست مترصد اين وضعيت هستند، از اين پس فعال‌تر شده و احساس مي‌کنند که شايد براي اين مقام و منصب شايسته هستند و سوم هم اينکه خالد بن سلطان که برادر ناتني بندر و اکنون معاون وزير دفاع است و شهرت نظامي خاصي هم دارد هم ادعاي وليعهدي دارد. گذشته از اين طلال بن عبدالعزيز هم که برادر ناتني پادشاه کنوني و فعال‌ترين چهره ناراضي خاندان سعودي است، خود را براي ورود به چالش جانشيني پادشاهي عربستان آماده مي‌كند. در اين حال اين چهار گزينه مي‌توانند وارد عمل شوند.
دورنمای رخداد
با تحلیل بحران جانشینی در عربستان باید به این نکته کلیدی توجه داشت که ساختار قدرت در عربستان از آغاز تأسیس، فاقد یک نظام سیاسی کارآمد بوده و براي دهههاي متوالي نتوانسته است فرمولي اقناع كننده براي جانشيني در قدرت سياسي ارائه نمايد كه اگر نه مردم، لااقل شاهزادگان را بدان قانع نموده و هزينههاي جنگ قدرت را كمتر نمايد. در واقع اين روند موجب ناكارآمدي وسيع در سيستم سياسي اين كشور شده است و دورنمای قدرت در این کشور را با چالش مواجه خواهد کرد. با توجه به سن بسیار بالای مسئولان ارشد سعودی و بویژه شاه و لیعهدش، و نبود چارچوبی برای تعیین شاه و مقامات رده اول در این کشور، به نظر می آید که رهبری و ولیعهدی عربستان سعودی در چند سال آینده بین سه شاهزاده اصلی (سلمان، مقرن و خالد) و دو شاهزاده کلیدی اما نه چندان مورد نظر یعنی (طلال و بندر) رد و بدل خواهد شد. هر چند که در میان این گزینه ها، شاهزاده سلمان بن عبدالعزیز وزیر دفاع و برادر ولیعهد کنونی و برادر ناتنی ملک عبدالله پادشاه عربستان شانس بیشتری برای رسیدن به تخت پادشاهی سعودی دارد. هر چند که نباید از نظر دور داشت که ناظران پیش بینی می کنند که بیماری اکثریت فرزندان عبدالعزیز باعث خواهد شد که به زودی عربستان صحنه رقابتهایی سخت و شدید بین فرزندان عبدالله، نایف و سلمان برای رسیدن به پادشاهی خواهد شد. این تغییر نسلی از دو جهت می تواند تحولی برای عربستان باشد، به این معنی که نسل جدیدی از شاهزادگان به قدرت خواهند رسید که خواسته های دموکراتیک تری دارند و از سوی دیگر تحولی در سیستم جانشینی این کشور به وجود خواهد آمد که قدرت به نسل سوم یعنی نوادگان عبدالعزیز خواهد رسید و سنت انتقال قدرت به برادران پادشاه عملاً از میان خواهد رفت.
