فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر/ مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح IPSC-
اردن کشوری کوچک و فقیر است اما از جنبه های جغرافیایی در منطقه غرب آسیا حائز اهمیت است. روابط خارجی اردن تحت تأثیر عوامل مختلف منطقه ای و جهانی است.اردن از سیاست خارجی برای حفظ ثبات داخلی استفاده می کند.بر همین اساس سیاستی را در پیش گرفته که بر ایجاد مشارکت با طیف گسترده ای از بازیگران تمرکز دارد و در عین حال از ایجاد خصومت با کشورهای دور و نزدیک اجتناب می کند.آیا سیاست خارجی اردن در روابط با ایران نیز یک سیاست مشارکتی ،و یا متزلزل و متاثر از قدرت های بزرگ و منطقه ای است؟
– تغییرات ژئوپلیتیک و تهدیدات امنیتی منطقه ای اردن
ائتلاف‌های سنتی منطقه‌ای اردن به‌طور چشمگیری در حال تغییر است و درک محیط سیاسی از تهدید را هم به سمت همسایگان و هم به شرکای بین‌المللی تغییر می‌دهد. اردن – به دلیل ثبات نسبی، موقعیت استراتژیک ژئوپلیتیکی و سیاست معتدل آن – اغلب توسط جامعه بین المللی به عنوان واسطه ای برای پیشبرد روابط و همکاری در خاورمیانه دیده می شود. نقش استراتژیک اردن به عنوان یک کشور کوچک در «قدرت سیاست به جای سیاست قدرت» نهفته است. بنابراین، اردن این پتانسیل را دارد که به مرکزی برای گفتگوهای منطقه ای تبدیل شود.
اتحادیه اروپا امنیت اسرائیل را در اولویت قرار می دهد و آگاه است که راه حلی برای مناقشه اسرائیل و فلسطین بدون اردن وجود ندارد. اتحادیه اروپا اردن را ، به دلیل نقش و نقطه کانونی سازمان های بین المللی فعال در خاورمیانه ،شریک مهمی می داند .(1)
سیاست خارجی اردن در درجه اول با ثبات و امنیت رژیم در مقابل اهداف ایدئولوژیک مرتبط است. برخی کشورها برای تقویت مشروعیت داخلی و انحراف خشم عمومی، لفاظی‌های منفی درباره دشمنان خارجی را افزایش می‌دهند، اما این در مورد اردن صدق نمی کند. سیاست خارجی اردن بر مبنای مشارکت با طیف گسترده ای از بازیگران تمرکز دارد و در عین حال از ایجاد خصومت با کشورهای دور و نزدیک اجتناب می کند.(2)
امنیت در اردن حرف اول را می زند.اردن با برقراری ارتباط با کشورهای منطقه با وجود تنش های قابل توجه در مسائل دفاعی ادامه می دهد.اردن در چند دهه گذشته با حفظ شراکت قوی با کشورهای غربی، به ویژه آمریکا، به دنبال تقویت ثبات سیاسی و امنیتی خود بوده است. روابط نزدیک با ایالات متحده، اردن را از پیگیری روابط متوازن با چین و روسیه منع نکرده است.(3)
اردن به دنبال فرصت هایی برای همکاری های امنیتی سودمند متقابل با سوریه است، در حالی که یک موضع دفاعی قوی در امنیت مرزی که قاچاق مواد مخدر سوریه همچنان یک مشکل جدی است، حفظ خواهد کرد.اردن شدیداً از درگیر شدن عمیق در خصومت‌های بین ایران و عربستان سعودی اجتناب کرده است .
اردن همچنین در چند سال گذشته برای تقویت روابط امنیتی، سیاسی و تجاری با همسایگان خود به ویژه عراق و مصر همکاری نزدیکتری داشته است. این پادشاهی در مقایسه با مصر و عراق در کاهش تهدید داعش بسیار موثرتر بوده است. ملک عبدالله دوم با ایجاد روابط مثبت در خارج از کشور بدون تضعیف مهمترین مشارکت های سیاسی و امنیتی خود، به بررسی وضعیت نگران کننده اقتصادی در داخل پرداخته است.(4)
– افزایش فرصت‌های تجاری
اندازه کوچک اردن، بار پناه جویان و کمبود منابع اقتصادی عمده، آن را به کمک های غربی و منابع مختلف عربی وابسته کرده است. دولت بایدن به نقش مرکزی اردن برای این کشوراذعان کرده است. اردن ایالات متحده را یکی از مهمترین حامیان بین‌المللی خود می‌داند، اگرچه برای مسائل سیاسی نیز به شدت به اعضای شورای همکاری خلیج فارس متکی است. علاوه بر سرمایه گذاری کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در اردن، پادشاهی های نفت خیز خلیج فارس مقصدی برای نیروی کار مهاجر اردنی هستند. حدود 800000 اردنی در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس کار می کنند و سالانه حدود 2.4 میلیارد دلار به اردن ارسال می کنند.(5)
از نظر اقتصادی، اردن درگیر بیکاری مزمن جوانان است. از آن جایی که بخش خصوصی نمی تواند مشاغل جذاب کافی برای کارگران جوان فراهم کند، دولت مجبور است کارگرانی را که به کشورهای خلیج فارس یا جاهای دیگر مهاجرت نمی کنند ،جذب کند. بودجه ملی تا حدی به دلیل نیروی کار عمومی و برنامه یارانه‌ای بیش از حد، کسری‌های دائمی دارد. با این وجود، در سال 2022، صندوق بین‌المللی پول به این نتیجه رسید که «سیاست‌های مالی و پولی سالم» اردن به حفظ ثبات اقتصاد کلان به رغم شرایط آشفته اقتصاد جهانی کمک کرده است. بر اساس برخی اصلاحات اقتصادی، مانند افزایش درآمد دولت از طریق کاهش فرار مالیاتی و بستن منافذ مالیاتی ، ملک عبدالله دوم توانسته است این چالش های داخلی و منطقه ای سخت را مدیریت کند.(6)
در مواجهه با نرخ بی‌سابقه بیکاری ملک عبدالله برای کاهش تنش‌ها سعی دارد با همسایه اردن برای احیای اقتصاد خود ارتباط برقرار کند.قبل از جنگ، سوریه برای مدت طولانی به عنوان یک مسیر ترانزیتی حیاتی عمل می کرد که اردن را به بازار لبنان و همچنین ترکیه و اروپای شرقی متصل می کرد.(7)
دولت به همکاری با گروه های متنوعی از کشورها، حتی کشورهایی که روابط پرتنش با غرب دارند، برای تقویت امنیت و فرصت های اقتصادی خود ارتباط برقرار کرده است.کاهش تهدیدات امنیتی و افزایش فرصت‌های تجاری، کلید ثبات سیاسی و تداوم حکومت پادشاه در میان مشکلات پایدار اجتماعی-اقتصادی اردن است.
اردن با وجود انزوا و تحریم سوریه توسط جامعه بین المللی ، تجارت با سوریه را ادامه داده است. و در راستای ارتباط با این کشور،منطقه آزاد اردن-سوریه را در سال 2021 بازگشایی کرد .(8)
پس از سرگیری روابط دوجانبه بازگشایی ، واردات اردن تا سال 2022 از 51 میلیون دلار به 75 میلیون دلار، صادرات از 62 میلیون دلار به 87 میلیون دلار و صادرات مجدد از 22.5 میلیون دلار به 46.5 میلیون دلار بیش از دو برابر شده است.(9)
لبنان در 28 ژانویه 2022دو قرارداد برای واردات برق از اردن از طریق سوریه در تلاش برای کاهش بحران انرژی کشور امضا کرد. موافقت نامه اول ارائه 250 مگاوات به لبنان است و توافق دوم با رژیم سوریه برای استفاده از شبکه خود برای برق رسانی به همسایه ساحلی خود امضا شده است.تقاضا برای برق در لبنان بیش از 3000 مگاوات برآورد شده است. این بحران در سال 2022 به دلیل کمبود سوخت در پی بحران اقتصادی کشور تشدید شد. (10)
اردن و سوریه به دلیل حمایت بازیگران خارجی با نفوذ ، مسیری رو به جلو دارند. اگر این توافق ادامه یابد، لبنان انرژی مورد نیاز را دریافت خواهد کرد. سوریه علاوه بر دریافت پول غیرنقدی برای اجازه عبور گاز و برق از خاک خود، گامی به سوی ادغام مجدد در اقتصاد منطقه خواهد برد. مصر گاز و اردن برق خود را صادر خواهند کرد. (11)
در چارچوبی دیگر، روابط اردن و عراق به دنبال دستیابی به یکپارچگی اقتصادی است که در آن اردن و عراق به همراه مصر در یک مشارکت سه جانبه برای توسعه مشارکت خواهند داشت که قرار است نقش مهمی در تقویت ثبات در عراق و افزایش توسعه ایفا کند.(12)
همچنین اردن برای تقویت اقتصاد خود با چین هم مرتبط شده است.چین تجارت خود با اردن را افزایش داده و سرمایه گذاری های استراتژیک متعددی در این کشور انجام داده است چین بزرگ ترین سهام دار شرکت عرب پتاس اردن است که تا سال 2003 یک نهاد دولتی بزرگ بود. افزایش سرمایه‌گذاری چین در اردن باعث نگرانی آمریکا نشده است. این احتمالاً تا حدی به این دلیل است که سرمایه‌گذاری‌های بخشی چین در اردن از نظر استراتژیک قابل توجه نیست. اردن به چین اجازه دسترسی به بخش های حساس اقتصاد از جمله بنادر دریایی و فرودگاه ها را نداده است. (13)
– اردن و فعالیت دیپلماتیک در قبال ایران
تحرکات اخیر ایران در مسیر نزدیک شدن به اردن، این فرض را می طلبد که ممکن است شاهد تحولی چشمگیر در این روابط باشیم که متاثر از چندین متغیر و جو منطقه ای آشتی جویانه است. تمایل تهران به ایجاد روابط دوستانه و نزدیک بر اساس احترام متقابل با کشورهای منطقه و نیز تقویت روابط دو کشور با بهره مندی از فرصت ها و امکانات اقتصادی و تجاری است.
با این حال، به نظر می رسد بایدن بیشتر از ماهیت روابط منطقه ای آگاه است و تمایل بیشتری به استفاده از چارچوب های دیپلماتیک به عنوان ابزاری برای حل و فصل اختلافات و درگیری ها در منطقه دارد. اردن برخلاف کشورهای حاشیه خلیج فارس و اسرائیل در آن زمان از توافق هسته ای 2015 استقبال کرد، زیرا امان چنین توافقی را دروازه ای برای تقویت امنیت و ثبات در منطقه می داند.
تلاش ایران برای نزدیک شدن به اردن در چارچوب وسیع تری از دوستی منطقه ای قرار می گیرد. این امر با توجه به جهت گیری سیاسی کشورهای منطقه به سمت ایجاد روابط مثبت و ایجاد موازنه ها و اتحادهای جدید است که از طریق آن می توانند پس از یک دهه مدیریت روابط رقابتی، معادله ای متناسب با منافع سیاسی و اقتصادی خود اتخاذ کنند. بنابراین، دگرگونی روابط منطقه‌ای به نفع اردن است که همواره به دنبال برقراری صلح و آرامش بوده است.(14)
ملک عبدالله دوم نگران امنیت در مرزهای خود با سوریه به ویژه نگرانی اردن در مورد افزایش حضور ایران در سوریه، افزایش تعداد شبه نظامیان متحد در منطقه می باشد.تحلیل گران می گویند اردن نگران است که اگر ایران با اسرائیل رو در رو شود، دامنه رویارویی اسرائیل و ایران با توجه به نفوذ شبه نظامیان به خاک این کشور سرایت کند.
اردنی‌ها به‌علاوه نگران هستند که هر گونه تشدید تنش‌ها منجر به موج جدیدی از پناهجویان شود، در حالی که این کشور با توجه به وضعیت وخیم اقتصادی خود نمی‌تواند بار پناهندگان سوری را در خاک خود تحمل کند.
ملک عبدالله گفته است که می ترسد جنگ روسیه با اوکراین در نهایت به ایران کمک کند تا خلاء ناشی از حضور ضعیف نظامی روسیه در سوریه را پر کند.در همین راستا سیاست خارجی اردن در ارتباط با ایران، مانند بقیه کشورهای عربی به دنبال روابط خوب با ایران با احترام متقابل، حسن همجواری، احترام به حاکمیت سایر کشورها و عدم مداخله در امور آن ها است.(15)
برای اردن، اتخاذ یک استراتژی دیپلماتیک که هدف آن درگیری صفر با هیچ کشوری باشد، مهم است. قدرت اردن الگوی مبتنی بر سیاست قدرت است و این بدان معناست که اردن نباید با هیچ قهرمانی به ویژه در منطقه و کشورهای همسایه درگیری داشته باشد.
درخواست از ایران برای تغییر نگرش خود در قبال اردن نیز می تواند به عنوان درخواستی از تهران برای برخورد مثبت تر با اردن تعبیر شود. بسیاری از تفسیرهای اخیر اردن درباره ایران به وضعیت مرزهای شمالی این کشور، با افزایش خطرات قاچاق مواد مخدر و نفوذ غیرقانونی به مرزها مربوط می شود. از منظر امنیتی تحلیل گران معتقدند، ایران اردن را به عنوان بخش گمشده پازلی می‌بیند که برای محاصره اسرائیل با تهدیدات به آن نیاز دارد. (16)
در واقع سیاست خارجی اردن با نزدیک شدن به عراق و سوریه بار دیگر کانال های ارتباطی گسترده ای را با ایران باز می کند و نفوذ ایران در هر دو کشور را روی میز قرار می دهد.
در همین راستا، در صورتی که دولت بعدی عراق رویکرد میانجیگری ایران و کشورهای عربی مانند میزبانی مذاکرات ایران و عربستان را ادامه دهد، شانس موفقیت روابط ایران با اردن به نسبت مستقیم روابط اردن و عراق افزایش می یابد.
اردن تحولات منطقه را از منظر سیاسی می نگرد، زیرا نشانه های پیشرفت در روابط دوجانبه نشان دهنده تضاد با مدیریت درگیری ها و رقابت ها است. با این حال، مسیر منطقه ای دوستانه هنوز در ابتدای راه است. از سوی دیگر، امان با چشم انتظاری به مذاکرات عربستان و ایران و همچنین قاهره و ابوظبی می نگرد. از این رو، سرنوشت این مذاکرات بدون شک گام بعدی اردن را در جهت روابط با تهران و همچنین گفت وگو در مورد دستاوردهای توافق هسته ای ، تعیین خواهد کرد. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که نزدیکی ایران و اردن به انگیزه‌ها و عوامل متعددی انجام شده است که خود ممکن است مسیر و ماهیت روابط را در آینده تعیین کند.(17)
-چالش های سیاست خارجی اردن
اردن علیرغم دوستان قدرتمند خود با تعدادی از چالش‌های مداوم مواجه است – برخی سیستمی و طولانی مدت و برخی دیگر جدیدتر. از نقطه نظر امنیتی، اردن شریک آمریکا در مبارزه جهانی علیه تروریسم بین المللی است و به عنوان یکی از اعضای ائتلاف در گروه عملیات مشترک-عملیات تصمیم ذاتی عمل می کند. اقدامات مستمر اسرائیل- فلسطین نیز نگرانی عمده ای است، به ویژه که مربوط به بیت المقدس و اماکن مقدس آن است. اردن مدافع سرسخت راه حل دو کشوری برای مناقشه اسرائیل و فلسطین است. پادشاهان اردنی نسب خود را به پیامبر اسلام(ص) می رسانند و نقش پادشاه ملک عبدالله دوم به عنوان نگهبان اماکن مقدس اسلامی در بیت المقدس برای مشروعیت داخلی او بسیار مهم است. بخش بزرگی از جمعیت اردن – شاید اکثریت – خود را فلسطینی می دانند، بنابراین مسائل اسرائیل و فلسطین پیامدهای مهمی دارد. (18)
تغییرات در منطقه مرزی سوریه و اردن مشکلاتی را برای امان ایجاد کرده است که پیامدهای جدی برای امنیت پادشاهی خواهد داشت. دو مورد از مبرم‌ترین موضوعات، با عواقب منطقه‌ای، قاچاق مواد مخدر و حضور ایران در جنوب سوریه است. (19)
لذا یکی از چالش اصلی اردن تعامل مجدد با سوریه است. سوریه و اردن هر دو تحت تأثیر تصمیمات متحدان قدرتمندتر خود قرار دارند. دمشق فضای کمتری برای تصمیم گیری به تنهایی در مورد برخی مسائل داخلی و خارجی دارد. این امر به ویژه به دلیل رابطه آن با ایران صادق است. اگرچه اردن با جنگ و ویرانی همسایه شمالی خود مواجه نشده است، اما باید نظرات متحدان خود به ویژه آمریکا را نیز در نظر بگیرد. در عین حال، درگیری سوریه حل نشده باقی می ماند و این رژیم را با بسیاری از بازیگران اصلی منطقه ای و بین المللی در تضاد قرار می دهد و عوارض جانبی بالقوه مضری برای اردن دارد.(20)
با تغییر اتحادهای منطقه ای، اردن با یک لحظه چالش برانگیز در سیاست خارجی خود مواجه است. اردن با اتصال مستقیم به خلیج فارس و اسرائیل و پتانسیل رو به رشد عراق برای تبدیل شدن به قطبی برای اتصال و همکاری منطقه ای، در خطر حذف از تلاش های بین المللی، از جمله در مورد مسئله فلسطین، قرار دارد. (21)
توافق اردن و اسرائیل در سال 2021 برای دستیابی به آب در برابر انرژی ، گامی رو به جلو از توافق ابراهیم بین اسرائیل و سایر کشورهای عربی است، زیرا رویکرد “همه یا هیچ” را به طور کامل برای تقویت روابط منطقه ای کنار گذاشته است.
آفتاب فراوان اردن و دانش فنی اسرائیل در بخش آب، این معامله را به یک راه حل آشکار برای چالش های نوظهور تبدیل می کند. با این حال، بی‌اعتمادی هفتاد درصد از جمعیت اردن که اصالتاً فلسطینی هستند ،به مخالفت های گسترده ای در کشور برای تقویت روابط با همسایه خود شد. در همین راستا، برخی از سیاستمداران اردن از پارلمان خارج شدند و صدها نفر از مردم محلی در اعتراض به خیابان ها تجمع کردند.(22)
– چشم انداز
به نظر می رسد اگر ایران خط مقدم جدیدی را علیه اسرائیل در جنوب سوریه آماده کند، اردن می تواند شاهد نوسانات مجدد در مرز شمالی خود باشد. (23) اردن به یک استراتژی جدید بر اساس سه سطح نیاز دارد. الف) یک طرح اطلاعاتی پیشرفته برای مدیریت خطرات در مرز با سطح فزاینده تنش در سوریه و عراق.ب) مداخله نظامی سریع برای رسیدگی به منابع مخاطرات، ج) و بالاتر از همه، دیپلماسی فعال قادر به باز کردن کانال ها با همه در منطقه، بر اساس منافع متقابل و درگیری صفر است. با این استراتژی، اردن حداقل می‌تواند خطراتی را که امنیت ملی آن را تهدید می‌کند مدیریت کند و کشور را به یک مرکز سیاسی با پتانسیل بیشتر برای میانجی گری و فعالیت‌های آشتی تبدیل کند که در این مرحله در سراسر منطقه از جمله سوریه، لبنان و یمن به شدت مورد نیاز است.(24)
بنظر می رسد پادشاه هاشمی اردن که نه شیعه و نه سنی باشد، می تواند سرمایه ای در توسعه روابط با ایران باشد.
Reference
1-https://carpo-bonn.org/en/jordanian-foreign-policy-in-light-of-regional-geopolitical-shifts/
2-https://mei.edu/publications/jordans-strategy-2022-bend-dont-break
3-https://mei.edu/publications/jordans-strategy-2022-bend-dont-break
4-https://mei.edu/publications/jordans-strategy-2022-bend-dont-break
5-https://crsreports.congress.gov/product/pdf/RL/RL33546
6-https://crsreports.congress.gov/product/pdf/RL/RL33546
7-https://www.middleeasteye.net/news/jordan-us-approval-energy-deal-syria-lebanon
8-https://mei.edu/publications/jordans-strategy-2022-bend-dont-break
10-https://www.middleeastmonitor.com/20220215-jordan-to-export-electricity-to-lebanon-from-next-month/
13-https://mei.edu/publications/jordans-strategy-2022-bend-dont-break
15-https://thearabweekly.com/jordan-seeks-russias-help-dealing-iran-linked-dangers-syria
16-https://www.jordantimes.com/opinion/amer-al-sabaileh/new-approach-regional-risks
18-https://crsreports.congress.gov/product/pdf/RL/RL33546
21-https://carpo-bonn.org/en/jordanian-foreign-policy-in-light-of-regional-geopolitical-shifts/
22-https://foreignpolicy.com/2021/12/16/water-for-energy-is-better-than-land-for-peace/
24-https://www.jordantimes.com/opinion/amer-al-sabaileh/new-approach-regional-risks
https://carpo-bonn.org/en/jordanian-foreign-policy-in-light-of-regional-geopolitical-shifts/25
واژگان کلیدی: سیاست خارجی, اردن , روابط, ایران, فاطمه خادم شیرازی
