فرصت ها و چالش هاي نوین روابط ایران و روسیه 

معصومه محمدي

پژوهشگر حوزه اوراسيا

مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC

سفر رئیس جمهوری روسیه به ایران طی روزهای گذشته در راستای تعمیق روابط دو کشور و مانع زدایی از این روابط، به ویژه از بعد همکاری‌های اقتصادی و راهبردی حائز اهمیت است.این سفر از ابعاد سیاسی، اقتصادی و همکاری‌های منطقه‌ای و بین المللی با اهمیت است و نشان از اجرایی شدن اهداف و گسترش همکاری های دوجانبه در فعال کردن دیپلماسی منطقه‌ای می باشد.سفر‌های متقابل پرتعداد مقامات دو کشور در ماههای اخیر به پایتخت‌های یکدیگر نشان از عمق روابط  و رو به جلو دارد که میتوان این روابط را از جوانب مختلف مورد ارزیابی و بررسی قرار داد.

سه عامل اصلی  نقشی اساسی بر گسترش روابط نوین ایران-روسیه در سالهای اخیر است.

• نفوذ ایالات متحده بر ایران و خاورمیانه در قرن بیستم
• پیوندهای هسته ای آنها،زیرا آنها توافقنامه های همکاری هسته ای را امضا کرده اند ، چرا که روسیه از برنامه هسته ای ایران برای چانه زنی در مذاکرات خود با غرب استفاده کرده است.
• چرخش مشترک آنها به آسیا و فرصت هایی برای همکاری های سیاسی و اقتصادی1

جلوگیری از نفوذ ایالات متحده در منطقه و مبارزه با تروریسم

همکاری تهران و مسکو در ائتلاف روسیه – ایران – سوریه – عراق  در مبارزه به گروه تروریستی داعش از نقاط عطف تاریخ همکاری‌های امنیتی و بین المللی دو کشور به شمار می‌رود. این ائتلاف در نتیجه توافق سپتامبر ۲۰۱۵ بین روسیه،  جمهوری اسلامی ایران، عراق و سوریه شکل گرفت و هدف از آن کمک و همکاری در جمع‌آوری اطلاعات علیه گروه داعش و ریشه کنی این گروه تروریستی بود که با موفقیت در عراق و سوریه اجرا شد و به الگویی در تاریخ روابط دو کشور در همکاری‌های بین المللی تبدیل شد.

ایران و روسیه از طریق همکاری نظامی در حال مبارزه مشترک با تروریسم هستند و در زمینه نظامی نیز تلاش دو کشور در جهت گسترش مانورهای نظامی می باشد.همکاری دوجانبه تهران-مسکو در رابطه با مقابله با تروریسم منجر به امنیت منطقه ای شده است. این نوع همکاری اثبات ایران به عنوان شریکی راهبردی در جهت کنترل و حفاظت از منطقه در قبال گروههای تروریسم می باشد.2

گشایش نماد روبل-ریال

گشایش نماد روبل-ریال گام مهمی در توسعه روابط اقتصادی ایران و روسیه می باشد. پس از سفر رئیس جمهور روسیه به تهران تفاهماتی در خصوص همکاری های بانک مرکزی با بانک روسیه برای تسهیل در معاملات دوجانبه صورت پذیرفت . هدف از انجام این تفاهم نامه حذف دلار از مبادلات اقتصادی در منطقه می باشد .گشایش نماد معاملاتی روبل-ریال که با همکاری بانک مرکزی ایران صورت پذیرفته است گامی مهم در توسعه روابط اقتصادی ایران و روسیه است.

گسترش همکاری های منطقه ای

با توجه به عدم پیشرفت روابط اقتصادی اما شاهد افزایش همکاری های دوجانبه در منطقه اوراسیا می باشیم که از جمله آنها می توان به همکاری های نظامی دو کشور در سوریه،توافقات و ابتکارات منطقه ای مانند حمل و نقل بین المللی کریدور شمال-جنوب ، این مسیر با گذر از خشکی،اقیانوس هند،خلیج فارس و دریای خزر به روسیه می رسد . این ابتکار و پدیده حمل و نقل جهان و به تبع آن قدرت و کنترل اقتصادی را کنترل می کند.همچنین می توان به سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا اشاره کرد.شایان ذکر است در ماههای اخیر پذیرش عضویت ایران در گروه بریکس یکی از مهم ترین شاخصه های گسترش همکاری منطقه ای دو جانبه است.3

حوزه خزر

روسیه و ایران علیرغم همکاری های اقتصادی محدود خود منافع ژئواکونومیک مشترکی می باشند که بخش مهمی از اقتصاد آنها است.در این میان میتوان به همکاری های روسیه و ایران در بخش انرژی که دریای خزر یکی از مهم ترین سناریوهای شناخته شده است اشاره نمود. خزر یکی از دلایل اصلی مناقشات میان پنج کشوری است که در کنوانسیون دریای خزر عضو می باشند. روسیه  پس از کشف میدان گازی چالوس و امضای همکاری 20 ساله با جمهوری اسلامی ایران به عنوان شریک قابل اعتماد ایران به عنوان یک شریک راهبردی نقشی اساسی در مرتفع ساختن منافع حاکم بر ایران را بر عهده گرفته است.سفر اخیر رئیس جمهور روسیه در روزهای اخیر حاکی از آغاز فصل نوینی از همکاریهای راهبردی با نهایی شدن سند جدید همکاریهای ۲۰ ساله میان دو کشور است .که این سفر نقطه عطفی در گسترش روابط تهران-مسکو می باشد.علاوه بر اهمیت همکاری‌های سیاسی، امنیتی و نظامی؛ روسیه تنها شریک عمده تجاری ایران است که بعد از تحریم‌های یکسویه آمریکا علیه کشورمان، روابط تجاری خود را با ایران افزایش داده است و این روند همچنان رو به افزایش است. 4

تاثیر جمهوری اسلامی ایران بر جهان اسلام

از دیگر همکاری های منطقه ای دو جانبه میتوان به تاثیر ایران در تحولات جهان اسلام نام برد.ایران تاثیر به سزایی در تحولات جهان اسلام دارد و همکاری با این کشور می‌تواند موازنه لازم برای روسیه در محیط پیرامونی آن که توسط کشور‌های اسلامی احاطه شده است را به وجود آورد.5

تاثیر بحران اوکراین بر گسترش روابط تهران-مسکو

بحران اوکراین که دربردارنده درگیری و چالش های امنیتی قابل توجه برای کشورهای سراسر اوراسیا و منجر به تغییرات غیر منتظره در پارادایم های سیاست خارجی و امنیتی اروپا شده است به همان میزان در سیاست خارجی ایران تاثیر گذار بوده و جمهوری اسلامی ایران به هیچ وجه از تغییرات ژئوپلتیکی این رویداد مصون نبوده است.از جمله این تاثیرات می توان به نقش بحران اوکراین در روند احیای برجام و مذاکرات اشاره نمود.مذاکراتی که پس از بحران اوکراین و غافلگیری غرب عاملی دو در تغییر مواضع تهران و مسکو و عدم اطمینان گسترده در خصوص مذاکرات و حتی ترس از فروپاشی آن گردید.با این حال از اواخر ماه مارس،بر اساس دور جدید مذاکرات تهران-مسکو و سفرهای مقامات و سران دو کشور مذاکرات به مسیر اصلی خود بازگشته است. شایان ذکر است جنگ سرد مسکو در قبال ائتلاف فراآتلانتیک دلیلی بر حساسیت و دقت بیشتر ایران بر پیامدهای حاصل از آن بر جایگاه این کشور در نظم جهانی است. این حساسیت نقشی اساسی در انتخاب گفتمان های اخیر میان تهران-مسکو و نوع تعاملات آنها داشته است. روابط راهبردی و رو به گسترش جمهوری اسلامی ایران و روسیه، به گفته مقامات و کارشناسان ارشد دو کشور، روابطی نوین و ناگسستنی است و مناسبات دو همسایه، هیچ گاه در سطح و کیفیت شرایط کنونی نبوده هرچند تقویت بیش از پیش همکاری‌های تجاری طرفین، امری ضروری و نیازمند اراده متقابل است.6

منابع:

1. REZAEI, op. cit., 2019
2. Tehran Times, “Iran becomes full member of Shanghai Cooperation Organization”, 2021, available at María Ballesteros Miguel
3. 15 EIA, “Iran, Executive summary”, n.d..,last updated July 20, 2021, available at https://www.eia.gov/international/analysis/country/IRN. [Accessed 4 January 2022]. OEC “Iran”, n.d., available at https://oec.world/en/profile/country/irn#historical-data. [Accessed 4 January 2022].
4. SZALAY, Jessie, “Caspian Sea: Largest Inland Body of Water”, Live Science, 2017, available at https://www.livescience.com/57999-caspian-sea-facts.html. [Accessed 7 January 2022].
5. 20 Iran International, “Russia Demands Iran Ratify Caspian Sea Legal Convention”, 2021, available at https://old.iranintl.com/en/iran-in-brief/russia-demands-iran-ratify-caspian-sea-legal-convention. [Accessed 20 January 2022].
6. https://www.mei.edu/publications/russias-invasion-ukraine-and-nature-iranian-russian-relations