علیرضا خرم روز
کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه از دانشگاه علامه طباطبایی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه
منطقه خاورمیانه همواره آوردگاه تنش های بزرگ و هزینه ساز بوده است . اولین نتیجه این روند نامطلوب از بین رفتن صلح و ثبات در میان کشورهای منطقه و چه بسا جهان است ، لذا نگاه بین المللی و جامع داشتن به روند صلح منطقه ای ، از الزامات درک صحیح آن است . در این یادداشت سعی بر آن است تا سه محور اصلی درگیری های منطقه ای را مورد بررسی قرار دهیم و از رهگذر آن ، جایگاه ایران را در این معادلات تجزیه و تحلیل نماییم .
محور اول : عراق ، سوریه ، یمن و لبنان
عراق پس از صدام حسین از بی ثبات ترین کشورهایی بود که در منطقه توسط نیروهای متجاوز آمریکایی مورد حمله قرار گرفت . هرچند در دوره صدام حسین نیز ، به دلیل ماجراجویی های وی رنگ ثبات از رخساره ملت عراق رفته بود و هر لحظه درگیری تازه ای در راستای اشتهای سیری ناپذیر قدرت صدام حسین در جریان بود . اما پس از حمله ایالات متحده درگیری های داخلی اعم از قومی ، مذهبی و شبه نظامی ، این کشور را فرا گرفته بود . با ورود ایران به عنوان کشور دوست و همسایه ، روال سیاسی و امنیتی عراق نیز دستخوش دگرگونی مثبت گردید . نمود حقیقی این امر زمانی بود که داعش وارد خاک عراق شد و دست به تصرفات گسترده زد . حضور مستشاری ایران و مشورت های سیاسی همگی عراق را از خطر تجزیه و جنگ فرسایشی داخلی نجات داد . جنگی که هدیه ورود و خروج نیروهای آمریکایی به خاک عراق بود .
از سوی دیگر سوریه نیز پس از ورود داعش و درگیری گروه های تروریستی مختلف ؛ بطور عملی تسلط خود را بر خاک سوریه از دست داده بود . از بین بردن زیر ساخت ها هدف اصلی بود که حیات ملت سوریه را در مقابل خود قرار داده بود . ایران نیز با حضور به موقع مستشاری توانست این چالش بزرگ منطقه ای و یا به عبارت دیگر ، جنگ جهانی سوم در قالب نیروهای نیابتی را به پایان برساند . یمن در ادامه این بحران وارد درگیری ها شد و معادلات را آن گونه که در تحلیل ها نبود ، تغییر داد اما خواست ملت یمن در مقابل خواست حکام عربستان قرار گرفت و جنگی فرسایشی آن را تعمیق داد. حمایت های سیاسی ایران برای پایان این جنگ نیز ، نقش جدید ایران در صلح منطقه ای را آشکار کرد. لبنان به عنوان کشوری تاثیرگذار در نظم منطقه ای ، همواره دارای روابط مثبت با ایران بوده است. از همکاری با حزب الله تا روابط سازنده دیپلماتیک، همگی تاریخی سراسر مثبت از روابط دو کشور را نشان می دهد. حمایت از ملت لبنان در برابر تجاوزات صهیونیستی از جمله نقاط عطفی است که ایران را با ملت لبنان گره زده است. در محور اول عراق ، سوریه ، یمن و لبنان همواره ایران را به عنوان دال مرکزی ثبات سازی می شناسند و کارنامه رفتار منطقه ای نیز همین را به تصویر کشیده است .
محور دوم: پاکستان ، افغانستان، ترکیه و قطر
این محور شاید متفرق ترین وضعیت را از حیث اشتراک منافع اعضا داشته باشد . درگیری فی ما بین پاکستان و افغانستان حتی تنش های بزرگی را بین این دو کشور بوجود آورده است ، اما فعالیت های دیپلماتیک ایران طی دهه های گذشته از بروز جنگ میان دو کشور جلوگیری کرده است . افغانستان با سابقه طولانی مدت ارتباط میان ملت ها همواره صلحی مشترک با ایران داشته است. پاکستان نیز به عنوان همسایه مرزی بسیار تاثیر گذار از لحاظ امنیتی، دارای روابط مهمی با جمهوری اسلامی ایران بوده است. اما ایجاد محوری از این منافع متعارض استراتژی بود که ایران درگیر آن بود و تا حدودی در آن موفق بوده است. خویشتنداری استراتژیک طرفین علاوه بر اینکه برای ایران سود امنیتی دارد ، برای صلح و ثبات هر دو کشور و منطقه نیز مهم و موثر است .
در سوی دیگر این محور دو کشور قطر و ترکیه وجود دارد . هر چند در قضایای سوریه این دو کشور از مهمترین و تاثیرگذار ترین عوامل ایجاد بی ثباتی و تنش بودند . اما معادلات جمهوری اسلامی ایران به نحوی چیده شد که علاوه بر رفع چالش گروه های تروریستی ، به این دو همسایه راهبردی نزدیک شود و روابط فیما بین ایران با این دو کشور دستخوش دگرگونی گسترده نشود . هرچند عربستان سعی در ائتلاف سازی میان کشورهای حاضر در تنش سوریه علیه ایران داشت ، اما خود عاملی برای تقابل با ترکیه و قطر شد . حمایت از کودتای نافرجام در ترکیه در برابر کمک ایران به دولت اردوغان و محاصره قطر در قبال کمک همه جانبه ایران ، نشان از محوریت تنش زدا و ثبات افزای ایران در منطقه خاورمیانه و علی الخصوص در محور دوم مورد بحث ما دارد .
محور سوم : عربستان ، امارات واسرائیل
این محور چالش آفرین و تنش زا ترین مجموعه ای است که نظم و امنیت خاورمیانه را از بین برده است و همواره پای کشورهای دیگر را در راستای ائتلاف های بحران ساز به منطقه کشانده است . بسیار طبیعی است که این کشورها با ایران وارد درگیری منطقه بشوند زیرا، حیات این سه کشور در استمرار بحران است . به خصوص رژیم صهیونیستی ، ذات دولت خود را در تنش و ایجاد بحران می بیند. در کنار آن عربستان نیز با ایجاد معمای امنیت منطقه ای ، در راستای افزایش قدرت خود ، با راهکار بیشتر نمودن نا امنی است. امارات متحده عربی نیز که به تازگی شدت فعالیت های تخریبی خود را افزایش داده است ، وارد زمین بازی شده که خود از انتهای آن خبر ندارد . اما نکته محوری در بحث ما این است که این سه کشور با محفل قرار دادن کشورهای محور اول و دوم ، بطور عملی نظم منطقه ای را بر هم زده اند و ایران را به عنوان کشوری که با روند ثبات سازی که ذکر گردید ، مانع رشد قدرت منطقه ای آنها است ، به تقابل طلبیده اند .
محوریت ایران در سه حوزه بالا، اولا؛ نشان از عمق استراتژیک جمهوری اسلامی ایران دارد؛ ثانیا، نقاط ضعف امنیت منطقه ای را در همگرایی جهت ایجاد صلح نشان می دهد ؛ در مقام سوم ، دورنمایی از صلح و ثبات منطقه ای در شرایطی که ملت های منطقه به نظم جدید بیاندیشند را ممکن می بیند. هم چنین، روند شکست های محور سوم در برهم زدن صلح و امنیت خاورمیانه ، پیروزی ملت ها، هرچند با رنج و سختی میان مدت را نوید می دهد. بررسی این سه محور دورنمایی کلی از روند های امنیت منطقه ای را به ما نشان می دهد، هرچند ما سعی کردیم بدون توجه به حضور قدرت های بزرگ به تحلیل رفتار عمومی کشورهای تاثیرگذار منطقه ای بپردازیم.
واژگان کلیدی: ایران، سه محور، صلح ،ثبات ،منطقه ای، علیرضا خرم روز
