رویکرد ترکیه به عراق

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه جامع علمی کاربردی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

بعد از اعلام آمادگی ترکیه برای همکاری با دولت جدید عراق به خصوص در زمینه‌های امنیتی، تجاری، سرمایه‌گذاری و بازسازی مناطق جنگ‌زده ،دولت الکاظمی نیز خواهان  گسترش همکاری بین دو کشور در زمینه‌های اقتصادی ،  مبارزه با تروریسم و تعمیق روابط با ترکیه در تمام زمینه‌ها شد.

بدون شک یکی از اهداف ترکیه در تغییر رویکرد سیاسی و گسترش حضور و نفوذ ، رقابت با رقبای منطقه‌ای و بهره‌برداری از ذخایر انرژی در پی ثبات نسبی اخیر عراق می باشد.ترکیه میداند که کسب جایگاه قدرت منطقه ای با ، به دست آوردن عراق و افزایش روابط و نفوذ در این کشور امکان‌پذیر است.لذا دولت جدید در عراق فرصتی است تا ترکیه روابط خود را با عراق  بهبود بخشد.  

رویکرد ترکیه به عراق حول محور سیاست، امنیت، اقتصاد و نظامی گری است.درحوزه سیاست منطقه‌ای  ترکیه در نظر دارد ، کُردها را به‌عنوان یک چالش مشترک  بین دو کشور عنوان کند تا از این طریق به کنترل و جلوگیری از تجزیه طلبی کردهای سوریه و کشورش بپردازد.ترکیه غفلت از کردها را تضعیف جایگاه و پویش‌های امنیتی و سیاسی کشورش در منطقه دانسته، لذا حمله به مواضع کردها در شمال عراق  رابخشی از این واکنش می داند.رویکرد اردوغان بر ضرورت همکاری در دو حوزه دفاعی – امنیتی و اقتصادی٬ نشان دهنده نفوذ ترکیه بر روی دولت مرکزی عراق است.

شمال عراق به رغم وسعت کم، یکی از مهم ترین مناطق خاورمیانه و سرشار از منابع هیدروکربنی است . از اولویت‌های اقتصادی ترکیه وجود ذخایر عظیم انرژی در عراق است که می تواند ، با توجه به کمبود در زمینة انرژی و منابع معدنی ، تا حد زیادی مشکلات این کشور را حل کند. لذا ترکیه به قراردادهای نفتی با اقلیم کردستان به عنوان منبع تامین نیازهای انرژی خود احتیاج دارد. چون اقلیم کردستان ، به عنوان دروازه ورود ترکیه به عراق و مناطق عربی آن است.

ترکیه همیشه شمال عراق تا موصل را از آن خود دانسته و در نگاه عمق استراتژیک ،دایره نفوذ راهبردی ترکیه برای ورود به خاورمیانه است. لذا ترکیه  نظری جدی‌ به دو منطقه نفتی و استراتژیک، «موصل» و «اربیل» و دولت  های سنی آن دارد.و برای کاهش نفوذ ایران در عراق و رسیدن به تعادلات منطقه ای ، با حکومت اقلیم کردستان و اعراب سنی شراکت جدیدی تشکیل داده تا بتواند با حراست از بافت اجتماعی به تعادل سیاسی در شمال عراق دست یابد .

تقویت حکومت اقلیم کردستان که به کمک ترکیه شکل گرفته است، سبب شده که بارها از طرف  این اقلیم مورد حمایت قرار گیرد و از کردهای سوریه و ترکیه حمایت نکنند.این اقلیم بارها تاکید کردند که ترکیه درست همان شریک اقتصادی می باشد، که منطقه کردستان عراق به شدت به آن نیاز دارد چرا که می تواند یک مسیر تجاری ارزشمند برای نفت منطقه کردستان ایجاد کند. زیرا گذرگاه های مرزی موجود بین منطقه کردستان عراق با ترکیه توانسته  تجارت سالانه به ارزش 10 میلیارد دلار را تسهیل کند و ترکیه در نظردارد با توافق اربیل یک گذرگاه دیگری نیز برای تسهیل بیشتر تجارت احداث کند.در واقع کردستان عراق حیاط‌خلوت ترکیه می باشد که می تواند با استقرار در شمال عراق برای همیشه بر چاه‌های نفتی تسلط داشته باشد.
در همین راستا ترکیه تاکنون مبلغی بالغ بر 25 میلیارد دلار در قالب 960 پروژه در بغداد، موصل و بصره سرمایه گذاری کرده است. این پروژه‌ها شامل خطوط لوله انتقال انرژی، زیرساخت های تصفیه آب و خطوط انتقال آب، ساختمان‌های مسکونی، اداری و نظامی، مدرسه و بیمارستان سازی، صنایع انرژی، صنعت پتروشیمی، سد سازی، فرودگاه، پل سازی و تونل سازی می باشد .در این رابطه پیش بینی می‌شود مبلغی بالغ بر 15 میلیارد دلار در قالب فاینانس و سرمایه گذاری تجار در عراق برای ساخت برخی پروژه‌ها به کار رود.سرعت در حال گسترش روابط تجاری با عراق با افق تجارت 50 میلیارد دلار نشان از توسعه روابط با بغداد وخصوصا اربیل و موصل دارد.

رویکرد ترکیه در برقراری روابط اقتصادی با عراق دسترسی به آب‌های آزاد خلیج‌فارس است. چون واقع شدن ترکیه در منطقه‌ای با چند حوزه آبی مهم جهان باعث شده تا روی منابع انرژی عراق تمرکز و تجارت انرژی را در دستور توسعه کشورش قرار دارد.با گسترش قراردادهای اقتصادی ، دولت ترکیه می تواند مانع از ترانزیت انرژی از ایران به عراق و سوریه و در نهایت به اروپا شود. ترکیه از این طریق می تواند به مجرای اصلی انرژی از خاورمیانه به اروپا تبدیل،و کالاهای ترکیه یا اروپایی را از کریدور میان جنوب ترکیه و شمال اردن و عربستان از «بسفر» به کشورهای مصرف‌کننده حوزه خلیج‌فارس انتقال دهد.

رویکرد ترکیه از روابط اقتصادی با عراق علاوه بر انرژی ، نفوذ بردو محور قومیت و مذهب است.برجسته سازی ترکمان‌های شهر کرکوک و اهل سنتی که گرایش به اخوان المسلمین دارند بسترسازی مناسبی برای اجرای سیاست خارجی ، ترکیه در عراق خواهد بود.  تا از این راه نقش کردها را کمرنگ نشان دهد. وزیر امور خارجه ترکیه پیش از این گفته بود که ترکمان ها به‌عنوان دومین گروه قومی بزرگ در اقلیم کردستان و سومین گروه قومی در عراق باید به‌درستی در عراق و در اقلیم کردستان نقش داشته باشند. این در حالی است که بین گروه‌های شیعی٬ سنی و کُردی در عراق٬ انسجام خوبی برقرار است.

رویکرد ترکیه در مبادلات تجاری و اقتصادی استفاده از عراق به‌عنوان یک اهرم سیاسی و امنیتی در تصمیم‌گیری‌های آینده غرب آسیا است.در حوزه امنیتی و اطلاعاتی ترکیه در نظر دارد از کردهای عراق در سرکوبی کردهای سوریه و کشورش استفاده کند .همچنین قصد دارد حضور  مامورین امنیتی سرویس اطلاعاتی “میت “را با پوشش ، تامین امنیت خطوط لوله و مناطق مرزی٬ به صورت گسترده‌ای در شمال عراق  مستقر کند.

رویکرد ترکیه به عراق برای پایداری روابط سیاسی ، اقتصادی و امنیتی استفاده از چالش ها می باشد. ترکیه سعی دارد با استفاده از آب گیری سد ایلیسو بر روی دجله، که سبب بحران آب در بخش زیادی از عراق می‌شود به عنوان اهرم فشار برای نفوذ بیشتر بر دولت عراق در آینده استفاده کند. 

چشم انداز

گرچه ترکیه و عراق دارای روابط عمیق و قدرتمند تاریخی هستند و ترکیه همواره از تمامیت ارضی عراق حمایت کرده است.اما رویکرد ترکیه چون بیشتر نفوذی و روحیه تصدی گری است در آینده با مشکلات جدی تری در ارتباط با دولت عراق روبرو خواهد شد.

دولت ترکیه از ایجاد روابط گسترده اقتصادی با عراق در پی استفاده از فرصت‌های سیاسی و اقتصادی است که بتواند تأمین‌کننده بخشی از اهداف به‌ویژه در مورد سیاست عمق استراتژیک است. این اهداف و کنش‌های اقتصادی دارای پیامدهای مثبت و منفی در عراق خواهد بود.

پیامدهای منفی این روابط می تواند ساخت 8 سد روی انشعابات دجله و 14 سد بر روی شاخه‌های فرات باشد ، که سبب شده کشاورزی و دامپروری که غذای یک سوم جمعیت این کشور را تامین می کند.دچار آسیب جدی شوند.

 تسلط ترکیه بر آب و نادیده گرفتن کشورهای پایین  از جمله عراق  به بهانه ذخایر آب کافی و زیر پا گذاشتن قوانین بین المللی، در آینده علاوه بر خلل در روابط سیاسی و اقتصادی با اعتراض مردمی  همراه خواهد بود.

پیامدهای مثبت برای دولت عراق به دلیل تحریم های آمریکا برعلیه ایران فرصتی برای عراق بوجود می آورد که می تواند با استفاده از دروازه های اصلی ترکیه به جبران واردات نفت از ایران و دور بودن از تنش های میان آمریکا و ایران ،ثبات کشورش را تقویت کرده واز این راه  به جذب  سرمایه گذاری های ترکیه و شرکت های تاسیساتی و قراردادی بپردازد.

رویکرد ترکیه به گروه‌های شیعه حشد در مناطق شمالی عراق، تهدید و عاملی برای عدم گسترش نفوذ کشورش می داند. لذا همسویی با برخی کشورهای ضد حشدالشعبی و محور مقاومت در عراق و سوریه نشانگر جدی  گرفتن این گروه است.گرچه دولت عراق به دلیل وابستگی به اقتصاد ترکیه، موضع‌گیری شدیدی برای توقف حملات به مناطق شمالی یا خروج کامل از این نواحی، را در اولویت ندارد.

رویکرد ترکیه در سرمایه گذاری و ساخت مناطق جنگی خصوصا کردنشین ها و اهل تسنن ، علاوه بر وابستگی اقتصادی ، در نظر دارد این منطقه را در آینده به کشور خود متصل کند چون تنها راه اقلیم کردستان به کشورهای دیگر ترکیه است. با اتصال این منطقه به ترکیه امنیت مرزی و منبع انرژی این کشور تامین خواهد شد.

  واژگان کلیدی: رویکرد, ترکیه , عراق,فاطمه خادم شیرازی