علی بمان اقبالی زارچ
کارشناس ارشد اورآسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
در حال حاضر صحنه روابط بین الملل متأثر از مسائلی مانند طوفان الاقصی با جنایات کم سابقه رژیم صهیونیستی؛ جنگ و نزاع در منطقه پیرامونی دریای سیاه با تمرکز بر اوکراین، تغییرات بنیادین در خاورمیانه و خلیج فارس می باشد. کاهش نقش سازمان های مهم بین المللی در تعاملات جهانی و ابهام در گام پایانی مذاکرات رفع تحریم ها در وین و اراده جدی غرب و آمریکا در تحریم و انزوای روسیه از دیگر موارد جهانی است. این موضوعات اهمیت توجه به ابعاد سیاست خارجی در حفظ مصالح و منافع ملی و همچنین ثبات و امنیت کشور با گذشت بیش از دو سال از روی کار آمدن دولت سیزدهم را مضاعف می کند.
جنگ اکراین موجب ارتقاء اهمیت محصولات کشاورزی در سبد مبادلات جهانی شده است. در هشت ماهه اول سال جاری اگر چه صادرات جمهوری اسلامی ایران از نظر وزنی افزایش یافته است ولی از نظر ارزشی با کاهش روبرو بوده است. با این حال ایران گزینه های آلترناتیو با ارزش افزوده بسیار بیشتر دارد. هم چنین موفقیت های روزافزون تولیدی و دستاوردهای علمی ایران می‌تواند زمینه مناسب و قابل توجهی برای صادرات محصولات دانش بنیان به اروپا و جهان باشد. همچنین ایران به طور عمده در تولید محصولات انواع ارقام خرما و خشکبار و برخی ادویه جات از جمله پسته، انجیر و زعفران دارای مزیت است.
از سوی دیگر مبادلات با برخی از همسایگان مثل عراق ؛ افغانستان و ترکیه خوب است ولی ظرفیت واقعی تجارت با این کشورها با ظرفیت های موجود فاصله زیادی دارد. سهم مبادلات با کشورهای روسیه، ارمنستان، ترکمنستان، پاکستان و حتی قطر هم با توجه به توانمندی ها و سطح دوستانه روابط سیاسی می تواند ارتقاء یابد و اگر چه در دو سال گذشته با رشد محسوسی همراه بوده است ولی سهم مبادلات در مجموع تجارت خارجی دوجانبه نظیر روسیه به 1 درصد مبادلات خارجی دو کشور هم نمی رسد.
حجم مبادلات خارجی 15 همسایه کشورمان بیش از 2250 میلیارد دلار است که سهم واردات 13 کشور بیش از یکهزار و یکصد میلیارد دلار و صادراتشان 1150 میلیارد دلار می باشد و اگر مبادلات چین و هند را هم اضافه نماییم به رقم بیش از هفت هزار میلیارد دلار می رسد. در این خصوص توانمندی کشورمان در اختصاص صرفا” 2 درصد این رقم به مفهوم 140 میلیارد دلار یعنی 20 میلیارد دلار بیشتر از مبادلات خارجی 120 میلیارد دلاری ایران اسلامی می باشد. البته اذعان داریم که موتور محرکه اقتصادی کشور و برندسازی صادراتی ضعیف می باشد و ایران اسلامی برای رسیدن به نرم های نسبی سرانه تجارت خارجی باید به حجم مبادلاتی حداقل 240 میلیارد دلار برسد.
یکی از محصولات با ظرفیت مغفول در صادرات غیر نفتی، فرش می باشد. ایران در سال 2022 میلادی پس از چین، ترکیه، هندوستان، بلژیک، هلند و آمریکا در جایگاه هفتمین صادرکننده بزرگ فرش قرار گرفت. ارزش صادرات فرش کمتر از 200 میلیون دلار در آن سال تخمین زده شد. این در حالیست که کشورهایی، چون مصر، هندوستان، مراکش، هلند، ترکیه، کانادا، چین و بلژیک صاحب صنعت فرش داخلی هستند و فرش‌هایی ارزان‌تر از فرش ایرانی را عرضه می‌کنند؛ در نتیجه، به رقبای جدی ایران در بازارهای جهانی تبدیل شده‌اند.
محصول مهم دیگر که صادرات یک گرم آن با صادرات 3 کیلوگرم هندوانه برابری می کند زعفران است و در حال حاضر ايران بزرگترين توليد کننده و صادر کننده غیر حرفه ای زعفران در جهان است و بيش از 65 درصد توليد جهاني اين محصول گرانبها به ايران اختصاص دارد. بر اساس برآوردها حدود ۵۰۰ تن تولید زعفران در سال داریم که یک فرصت مغفول محسوب می‌شود و باید توجه داشت متناسب با افزایش تولید، باید در بازاریابی هم کارهای جدی انجام داد.
کشورمان سال گذشته بیش از 300 تن طلای سرخ را با ارزش افزوده بسیار پایین و بیشتر در قالب غیر فرآوری صادر کرده که بیش از ۸۰ درصد وزن و ۸۴ درصد ارزش صادراتی آن به پنج کشور از ۵۳ کشور خریدار زعفران ایرانی اختصاص پیدا کرده است. باید فکری کرد و طرحی برای صادرات بویژه به کشورهای اروپایی و سرزمین پهناور روسیه درانداخت که با ارزش افزوده بیشتری مواجه باشیم.
صادرات پسته نیز در دهه اخیر سیر نزولی داشته و فاصله زیادی با رقم یک میلیارد دلار دهه هشتاد شمسی دارد. این محصول برتر ایران نیز ظرفیت فوق العاده ای در ایجاد ارزش افزوده صادراتی دارد و بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان فائو، کشور آمریکا با تولید بیش از 400 هزار تن پسته در سال اولین کشور بزرگ تولید کننده این محصول در جهان می باشد و کشورمان ایران با تولید بیش از 300 هزار تن پسته در سال بعد از آمریکا در رتبه دوم این رده بندی قرار دارد .
موضوع مهم دیگر این که در هزاره سوم؛ در کنار مشارکت فعال در نمایشگاه های تخصصی و جشنواره های غذایی و دارویی؛ يکي از امور بسیار مهم که در تغییر ترجیحات و سلیقه مصرف كننده در مورد يك كالا تاثیر بسزایی دارد. بر کسی پوشیده نیست که تبلیغات مي تواند منحني هاي مطلوبيت كشورهاي مختلف را به سمت اين محصول متمايل نمايد كه باعث كم شدن و واكنش كمتر مشتريان نسبت به افزايش قیمت آن خواهد بود.
در یک جمع بندی کلی باید گفت که از طرفی ضرورت دارد راهبرد کارشناسی دقیق برای صادرات محصولات صنعتی و کشاورزی کشور با هدف ممنوعیت صادرات محصولات پر آب بر با ارزش افزوده کم تدوین و اجرایی شود و از سوی دیگر فائق آمدن بر مشکلات اقتصادی و اشتغال کشور بدون حضور فعال در بازارهای مهم دنیا سخت و دشوار می‌باشد. علیرغم ظرفیت های بی نظیر اقتصادی و منابع زیرزمینی، حضور ایران در بازارهای اروپایی بسیار ناچیز است چرا که سرانه تجارت خارجی ایران 1500 یورو می‌باشد. لذا توسعه همکاری با کشورهای با حجم بالای مبادلات خارجی ضمن بهره گیری از بازار گسترده، می‌تواند در کسب تجربه و ارتقاء تجارت خارجی ایران نقش بسزایی داشته باشد. ایران می‌تواند با ارتقاء صنعت و تولید ، با رویکرد مشارکت در زنجیره ارزش جهانی همراه با گسترش شبکه انتقال، ذخیره سازی، صادرات و واردات حاملهای انرژی حرکت نماید و گام هایی برای متنوع نمودن بازارهای صادراتی انرژی چون نفت و گاز و فراورده‌های پتروشیمی، با اولویت صادرات به منطقه، برداشته و با استفاده از قراردادهای فصلی گاز با کشورهای همجوار و اتصال به شبکه برق اروپا جهت افزایش سهم ایران از تجارت جهانی اقدام نماید.
