مریم وریج کاظمی
کارشناس مسائل سياسي
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
از آغاز هزاره سوم مجموعه ای از وقایع مهم تاریخی در شرق مدیترانه بخصوص در روابط بین کشورهای ساحلی غیر عرب شرقی-مدیترانه ای: ترکیه ، اسرائیل ، یونان و قبرس؛ اتفاق افتاده که به شدت بر سایر مناطق جهان اثر گذاشته است بخصوص بحرانهای فعلی در روابط بین ترکیه و چندین کشور خاورمیانه (مصر ، سوریه ، عراق). از جمله تاثیرات مهم دیگر می توان به جنگ داخلی در سوریه و درگیری عمیق ترکیه در آنجا ؛ اقدامات تروریستی به رهبری اسلام گرایان ، حملات توسط داعش و تظاهرات افراط گرایی مذهبی که زندگی روزمره، اقتصاد و جهانگردی در ترکیه، مصر، اردن، عراق و همچنین مکان های دیگر را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد،همچنین مهاجران غیرقانونی، پناهندگان و پناهجویانی که ترکیه، یونان (و از طریق آنها) بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا را تهدید می کنند.
همینطور اکتشافات انرژی در دریای مدیترانه ؛ مسائل مربوط به حقوق شهروندی، اقلیت ها، تمایلات رو به رشد به سمت مدیران قدرتمند و رژیم های استبدادی به قیمت دموکراسی و کثرت گرایی و تغییرات داخلی سنگین مانند انحطاط کمالیسم ترکی، تأثیر فزاینده دین در اسرائیل و ترکیه و بحران مالی یونان و در نهایت مبارزه برای تعیین سرنوشت اقوام و اقوام مختلف (کردها ، فلسطینی ها و دیگران) ؛ ظهور ابرقدرتی روسیه، ناپدید شدن تدریجی آمریکا و تأثیر ضعیف اتحادیه اروپا بر وقایع در خاورمیانه و مدیترانه شرقی و موضوعات دیگر، تغییرات چشمگیری در زیر سیستم مدیترانه شرقی ایجاد کرده اند.
اما موضوعی که هم اینک منطقه مدیترانه شرقی را وارد یک سیستم بحرانی بالقوه می کند مسئله انرژی است. تا قبل از کشف نامحدود گاز طبیعی در سال 2009، این منابع توسط مصر و اسرائیل برای مصرف داخلی و یا صادرات به کشورهای همسایه مورد بهره برداری جزئی قرار می گرفت. اما با تشکیل مجمع گاز مدیترانه شرقی افزایش تنش و درگیری در منطقه مورد مطالعه روند صعودی به خود گرفته است. سازمان زمین شناسی ایالات متحده امریکا در سال 2010 تخمین زده است که می توان میانگین 1.7 میلیارد بشکه نفت قابل بازیافت و میانگین 3.5 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی قابل بازیابی را در حوضه مدیترانه شرقی یافت. این حوزه تا حد زیادی در آبهای قبرس و اسرائیل واقع شده است. در این راستا در ژانویه 2019 ، قبرس ، یونان و اسرائیل به همراه اردن ، تشکیلات خودگردان فلسطین و ایتالیا ، مجمع گاز مدیترانه شرقی را ایجاد کردند، سازمانی که هدف آن هماهنگی سیاست های گاز است. گفته می شود ترکیه به دلیل آنچه در آن زمان به عنوان یک کارزار تهاجمی حفاری گاز در منطقه توصیف شده بود ، در این مجمع حضور نداشته است.
منطقه شرق از دریای مدیترانه به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی خود همواره مورد بحث و اختلاف نظر بود چراکه از یک سو دروازه ورودی به دریای سرخ از طریق مصر و از سوی دیگر ورودی قاره اروپا است. اختلاف نظر در مورد اینکه چه کسی می تواند از گاز موجود در منطقه مدیترانه شرقی بهره برداری کند تنش ها را در منطقه افزایش داده و حل درگیری لیبی را که با این موضوع در پیوستگی کامل است را با چالش مواجه می کند بخصوص مواضع ترکیه و یونان بر سر ادعاهای رقابتی درباره ذخایر انرژی در آبهای مورد اختلاف شرق مدیترانه دیگر کشورهای این منطقه را که شامل قبرس ، سوریه ، لبنان ، اردن ، اسرائیل ، فلسطین ، مصر و لیبی را تحت تاثیر اثرات مخرب خود قرار می دهد.
تحلیلگران معتقدند حذف تركیه از توسعه منطقه ای اتحاد امنیتی و انرژی در اطراف مدیترانه شرقی باعث شده است تا آنكارا به طور فزاینده ای مجاب به پیگیری منافع خود شود. در طی ماههای گذشته ترکیه کشتی تحقیقاتی Oruc Reis را که توسط کشتی های جنگی اسکورت می شد ، برای انجام تحقیقات لرزه نگاری(کشف منابع انرژی فسیلی) در قلمرو آبهای مدیترانه شرق روانه کرد. در 13 آگوست ، رجب طیب اردوغان ، رئیس جمهور ترکیه هشدار داد كه هر کس به کشتی حفاری ترکیه Oruç Reis حمله کند ، که در جستجوی نفت و گاز در آبهای مورد ادعای ترکیه و یونان است ، هزینه سنگینی می پردازد. این اتفاق پس از برخورد ناوچه های نیروی دریایی یونان و ترکیه باعث شد تا بازیگران بین المللی در حالت آماده باش باشند. یونان که عضو اتحادیه اروپاست از آن زمان ترکیه را تحت فشار قرار داده تا فعالیت غیرقانونی خود را متوقف کند. با این برخورد منجر به تنش در آبهای مدیترانه شرقی فرانسه بلافاصله متعهد به پشتیبانی نظامی از یونان شد ، در حالی که گفته می شود آلمان، رهبران یونان و ترکیه را برای کمک به تنش زدایی فراخواند. اما رقبای قدیمی دریای اژه تقریباً به همان اندازه که در زمان حمله ترکیه به قبرس در سال 1974 با ترکیه وارد تنش شدند مجددا خود را آماده درگیری می ساختند. ترکیه ادعای بهره برداری در منطقه فلات قاره را دارد از آن طرف ادعای متقابل یونان این است که تمام جزایر مسکونی آن توسط کنوانسیون سازمان ملل در مورد قانون دریا ، که ترکیه عضو آن نیست ، توسط یک منطقه اقتصادی منحصر به فرد 200 مایل احاطه شده اند. اعمال این قوانین ،می تواند حقوق بهره برداری ترکیه را تنها در گوشه کوچکی در اطراف خلیج آنتالیا بدهد. با این حال، آنکارا عنوان کرد از حقوق خود عقب نشینی نمی کند و از آن زمان اعلام نموده یک حفاری جداگانه برای جستجوی گاز طبیعی در آبهای قبرس آغاز خواهد کرد.
شکی نیست آینده این منطقه به تحرکات ترکیه و تصمیمات همکاری نظامی سه جانبه بین یونان، اسرائیل و قبرس بستگی خواهد داشت. همکاری سه جانبه برای مقابله با حضور ترکیه در منطقه تقویت شده است بطوریکه وزارت دفاع یونان اعلام کرده که اجازه پرواز هواپیماهای بدون سرنشین را به منظور تقویت امنیت در مرزهای خود به اسرائیل خواهد داد. در سال گذشته دولتهای یونان و اسرائیل توافق نامه ای را برای تامین سیستم های پهپادها امضا کردند که بر ماموریت های دریایی و امنیت مرزها متمرکز است.این توافق در نتیجه فعالیت هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه در دریای اژه انجام شد.
از سوی دیگر مسائل مدیترانه شرقی به طور عمیقی در پیوند روابط بین ترکیه و اسرائیل قرار گرفته است. روابط ترکیه و اسرائیل در سال 2010 پس از حمله خشونت آمیز اسرائیل به یک کشتی کمک رسان ترکیه به نام ماوی مرمره ، که در آن حداقل ده نفر کشته شدند رو به تیرگی گذاشت. این کشتی بخشی از اولین ناوچه آزادی بود و به سمت غزه در حرکت بود که توسط اسرائیل مورد حمله قرار گرفت. این واقعه خونین منجر به عقب نشینی نمایندگان دیپلماتیک از هر دو طرف شد و ضربه جدی به روابط دو جانبه آنها وارد ساخت. البته پس از چندین سال قطع ارتباط دیپلماتیک ، در سال 2016 هر دو کشور عادی سازی روابط خود را اعلام کردند. با این حال از زمان انتقال سفارت ایالات متحده امریکا از تل آویو به بیت المقدس ، ترکیه و اسرائیل سفیرانی در پایتخت های خود نداشته اند. اسرائیل به دنبال حادثه ماوی مرمره و تیرگی روابط با ترکیه متحدان مختلفی را در منطقه جستجو کرد تا از میادین گازی که در مدیترانه شرقی مانند یونان کشف شده بهره مند شود. تعمیق روابط یونان و اسرائیل بر اساس پتانسیل زیادی برای همکاری سودمند متقابل در چندین بخش از جمله اقتصاد، تجارت، گردشگری، سرمایه گذاری، توسعه کشاورزی، دفاع، فناوری، انرژی، محیط زیست، حمل و نقل دریایی و آموزش است.علاوه بر این در سال های اخیر این رابطه با نقش قبرس تقویت شده است. قبرس تعهد کرده به همراه یونان و اسرائیل در منطقه مدیترانه شرقی که وضعیتی ناپایدار و شکننده دارد نه تنها از منافع مشترک خود بلکه از منافع اروپا و جامعه جهانی نیز دفاع کنند.
کلید واژگان: مدیترانه شرقی،ترکیه،یونان، اسرائیل، درگیری ، مریم وریج کاظمی.
