دکتر علی بمان اقبالی زارچ
کارشناس ارشد اورآسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
تداوم درگیری و خشونت در مناطق اشغالی فلسطین بار دیگر توجه جامعه جهانی بویژه آمریکا و اروپا را به منطقه خاورمیانه جلب نموده و نگرانی مضاعف کشورهای درگیر در جنگ اوکراین را موجب شده است که اظهارات زلنسکی رئیس جمهور اوکراین و دودا رئیس جمهور لهستان موید امر می باشد. اروپا خوب می داند که وقوع درگیری گسترده در خاورمیانه به تضعیف موضع جناح یورو آتلانتیک در مواجهه با روسیه می انجامد. خاورمیانه نتیجه فروپاشی امپراطوری عثمانی و تقسیم حوزه نفوذی آن بین قدرتهای استعماری وقت ویژه انگلیس و امریکا می باشد و از آن زمان تاکنون این منطقه به دلیل تقسیم نامتوازن جغرافیای کشورها و بویژه ایجاد دولت اسرائیل اسیر و قربانی نزاع ها و درگیری های متعدد و کوچ اجباری صدها هزار فلسطینی بوده است.
سیاست های اروپا در دو دهه ابتدایی هزاره سوم بین تدبیر تلقینی و تهدید روسی در نوسان بوده است . اتحادیه اروپا با داشتن ربع سرمایه و درآمد دنیا ؛ وظیفه تامین نصف کمک های توسعه ای جهان و 7000 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی به عنوان یکی از بالاترین درآمدهای سرانه جهان ؛ از ابتدای هزاره سوم سعی در تقویت نقش و بازیگری خود در عرصه بین المللی دارد و اتحادیه ای که در مدیریت دو بحران امنیتی داخلی قاره یعنی جنگ بوسنی و جنگ کوزوو در سال های پایانی قرن بیستم نتوانست ظرفیت شایسته ای را به نمایش گذاشته و نهایتا با نقش آفرینی امریکا بر این دو بحران فائق آمد ؛ در دهه های ابتدایی هزاره سوم ضمن توجه به تثبیت ساختاری داخلی ؛ فصل جدیدی را در نقش آفرینی سیاست خارجی و امنیتی بویژه دریای سیاه تجربه می نماید .
اتحادیه با بیش از 3 هزار میلیارد یورو مبادلات خارجی بزرگترین قطب تجاری جهان بوده و بیش از 50 % انرژی مورد نیاز خود را از منطقه خاورمیانه تامین می نماید بطور کلی منطقه خاورمیانه بواسطه موضوعات امنیت انرژی ، تروریسم ، چالش مهاجرت ، بحران قدیمی فلسطین و اسرائیل و داعش در سوریه ؛ عراق ؛ لیبی و غیره برای اتحادیه اهمیت فوق العاده ای دارد؛ ولی اتحادیه بیشتر رویکرد نرم ، غیرفعال و اجتماعی را برای مدیریت بحران ها در نظر دارد و به دلیل تنوع منافع و مواضع کشورهای مهم و تاثیر گذارتر خود بویژه سه کشور آلمان ، فرانسه و ایتالیا با همراهی انگلیس و پیروی از مواضع آمریکا و توجه به رعایت ملاحظات شورای همکاری خلیج فارس ؛ ترکیه و اسرائیل کمتر توانسته است با ایفای نقش فعال در منازعات خاورمیانه با موفقیت شایان روبرو باشد.
جامعه اروپایی با جغرافیایی سیاسی خاص خود نقش مهمی در تعاملات منطقه ای و بین المللی داشته و می توان اذعان نمود که 5 اصل استوار سیاست خارجی به عنوان شعار همه دول عضو و احزاب سیاسی و جامعه مدنی مورد موافقت بوده است:
- تامین امنیت و ثبات با رویکرد اجتماعی فرهنگی در مسیر ارتقاء درآمدهای اقتصادی و بهبود رفاه عمومی در سطح ملی کشورهای عضو و در سطح ساختاری اتحادیه اروپا
- ارتباط دوستانه با امریکا و اسرائیل
- تلاش برای تقویت و گسترش اتحادیه و ناتو به سمت شرق برای مقابله با روسیه
- کمک و اقدام لازم برای تقویت سازمان ملل متحد و سازمان های بین المللی بویژه در آفریقا
- همکاری نزدیک با کشورهای آسیایی و بویژه خاورمیانه
منطقه خاورمیانه که همواره جایگاه بسیار مهمی در سیاست خارجی اتحادیه اروپا داشته و خواهد داشت و بطور کلی مولفه های اهمیتی آن در موارد ذیل خلاصه می شود:
الف: ظرفیت بالای انرژی خاورمیانه با توجه به وجود بیش از 60 % منابع نفت و گاز جهان در این منطقه و وابستگی بیش از 70% بخش تولید و اقتصاد اروپا به واردات انرژی از خارج
ب: تحولات خاورمیانه در سال های آغازین هزاره سوم و تهاجم نظامی امریکا به عراق ، افغانستان و لیبی موجب بهم بخوردن ثبات منطقه و نوعی توسعه ناامنی و گسترش خشونت و اشکال مختلف تروریسم شده است که گستردگی آن خیلی سریع بویژه از طریق مدیترانه می تواند امنیت اروپا را هدف قرار دهد .
ج: مهاجرت از دیگر موضوعات بسیار مهم و از چالش های اساسی اروپا در دهه های ابتدایی هزاره سوم میلادی می باشد. در مطالعه سیاست خارجی کشورها فرهنگ و میزان پیشرفت های علمی از عوامل پایدار بوده است؛ امری که موجب جذابیت مراکز علمی و آموزشی اروپا برای اتباع خارجی و به تبعه آن مهاجرت از اقصی نقاط دنیا خصوصا از خاورمیانه به سمت قاره سبز شده است . در این راستا بویژه به واسطه نیاز اتحادیه به نیروی کار و متخصصین تحصیل کرده و روند کاهشی زاد و ولد در اروپا در سال های اخیر صدها هزار نفر از اتباع خاورمیانه که اکثریت نیز مسلمان هستند به سمت سرنوشت بهتر گسیل شده اند.
د: موضوع مهم دیگر به حوزه فرهنگ و دین بر میگردد . با توجه به روند افزایشی موالید بین مسلمانان مقیم اتحادیه و میزان چشمگیر مهاجران مسلمان اتحادیه نگران بهم خوردن یکپارچگی دینی قاره و افزایش سهم و نقش مسلمانان در برابر مسیحیت فائق می باشد . در واقع اتحادیه بویژه احزاب و گروه های ملی گرا و حتی دینی مسیحی نگران آن هستند که تمدن مسیحیت در رقابت با تمدن اسلامی در نبردی نرم ناچار به واگذاری عرصه باشد. بهرحال در معادلات ژئوپلیتیک معاصر توجه خاصی به نقش دین و مذهب شده است و در واقع دومین پیام مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای به جوانان اروپایی با داشتن ویژگی های مهم مخاطب شناسی ، موضوع تعیین کننده گفتگوی بین دینی ، تروریسم و اتهامات واهی وارده به اسلام ناب محمدی (ص) حکایت از شناخت عمیق رقابت تمدنی اسلام و مسیحیت در اروپا را دارد.
ه : ارزشهای دموکراتیک نیز حوزه چالشی دیگر در تعاملات اتحادیه با خاورمیانه می باشد. در واقع اگر اتحادیه رویکرد حمایت جریانات و نهضت های آزادی خواهی در این منطقه را دنبال نماید؛ نتیجه آن استقرار مردم سالاری دینی و حاکمیت رهبران مستقلی خواهد بود که در هیچ شرایطی حاضر به مصالحه بر سر منافع ملی و حراج سرمایه های زیرزمینی خود نیستند .
و : وخامت اوضاع در خاورمیانه بطور اعم و نبود چشم انداز روشن برای سیاست های حوزه یورو آتلانتیک در سه کشور سوریه ؛ یمن ، لیبی و حتی فلسطین اشغالی، بشدت اروپا را بواسطه میزان تاثیر پذیری امنیتی و اجتماعی بشدت نگران کرده است و رویکرد اعضای اتحادیه اروپا در مورد حل و فصل بحران منطقه متفاوت بوده و فرایند دنبال شده بیشتر اسیر سیاست های توسعه طلبانه برخی از دول منطقه ای خصوصا ترکیه ، عربستان و قطر و سیاست دوگانه امریکا بوده است .
