مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
واژگان کلیدی: میزان نفوذ، فرهنگ، ترکیه ، جمهوری آذربايجان
توان قدرت نرم ترکیه از فرهنگ، تاریخ و جغرافیای آن نشئت می‌گیرد. ترک‌ها این مؤلفه‌ها را سرمایه‌های استراتژیک خود در سیاست داخلی و خارجی می‌دانند. در عین حال ترکیه براساس توسعه قترکیه از سال هاي ابتدایی دهه 90 سعی کرد همزمان با بروز علائم شکست ایدئولوژي کمونیست در منطقه آسیاي مرکزي و قفقاز، خود را به عنوان نماد یک کشور دموکراتیک غرب گرا و مدرن نشان دهد. در این راستا، تلاش زیادي براي ایجاد اتحادیه کشورهاي ترك زبان و ایجاد زبان مشترك ترکی نمود. گام هاي ابتدایی این روند، ایجاد مدارس آموزش زبان ترکی و تغییر الفباي سیرلیک به لاتین بود. این اقدامات در جمهوري آذربایجان به سرعت دنبال شد. گفتگوی زیر به وضعیت نوع و میزان نفوذ فرهنگی ترکیه در جمهوری آذربايجان پرداخته است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نوع و میزان نفوذ فرهنگی ترکیه در جمهوری آذربايجان تا چه میزانی است؟
ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اتحاد جماهیر ﺷﻮروي در ﺳﺎل 1991 فرصت بسیار خوبی برای ترکیه جهت حضور همه جانبه در ﭘﻨﺞ ﺟﻤﻬﻮري آسیای مرکزی و قفقاز یعنی جمهوری های آذرﺑﺎﯾﺠﺎن، ازﺑﮑﺴﺘﺎن، ﺗﺮﮐﻤﻨﺴﺘﺎن، ﻗﺰاﻗﺴﺘﺎن و ﻗﺮﻗﯿﺰﺳﺘﺎن پدید آورد. در واقع ﺗﺮﮐﯿﻪ به عنوان ﺗﻨﻬﺎ دوﻟﺖ ﺗﺮك زﺑﺎن در ﺟﻬﺎن ، سعی کرد از قرابت زبانی با این جمهوری ها بهره برده و نفوذ فرهنگی خود را گسترش دهد. ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮﺧﻮرداري از اﺷﺘﺮاﮐﺎت ﻗﻮﻣﯽ، زﺑﺎﻧﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺎ جمهوری آذربایجان سعی کرد ﺑﺎ اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺸﯽ ﭘﺮرﻧﮓ، حوزه ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را در این ﺟﻤﻬﻮري فعال سازد. دولت ترکیه برای نفوذ در همه حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و آموزشی برنامه ریزی کرد و در حوزه فرهنگی رسانه های ترک زبان یکی از ابزارهای نفوذ ترکیه در جمهوری آذربایجان بودند و ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺎﻧﺎل های ﻣﺎﻫﻮاره اي ﻣﺨﺘﺺ آذربایجان در دستور کار آنکارا قرار گرفت. در کنار برنامه های رسانه ای، اﺗﺨﺎذ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن اﻋﻄﺎي ﺑﻮرس ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن، داﻧﺶ آﻣﻮزان و ﻃﻼب آذری، اﺣﺪاث ﻣﺪارس ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ و اعزام ﻣﺪرﺳﯿﻦ ، ﭼﺎپ و ﺗﻮزﯾﻊ اﻧﻮاع ﮐﺘﺐ درﺳﯽ و اﻋﺰام ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ ﻣﺬﻫﺒﯽ از دیگر اقداات ترکیه در جمهوری آذربایجان بود. این اقدامات از سال 1993 میلادی که دانشگاه قفقاز از سوی بازرگانان ترک در شهر باکو تاسیس شد، سرعت بیشتری گرفت.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: سطوح نفوذ ترکیه در نهادها و حوزه های فرهنگی جمهوری آذربايجان تا چه میزانی است؟
سطح رسانه که ماهیتا ابزاری برای اعمال قدرت سیاسی و فرهنگی توسط یک کشور نسبت به کشور های دیگر است و همچنین سطوح دانشگاهی و آموزشی از مهمترین برنامه های ترکیه در جامعه آذری برای القای پیام های فرهنگی و پیگیری اهداف بلند مدت سیاسی است. استفاده ابزاری از قرابت های فرهنگی وزبانی، ذائقه شناسی مخاطب و همچنین بهره گیری شبکه های ترک زبان از اشتراکات فرهنگی و نزدیکی زبانی در قالب برنامه هایی با فرم و شکل جدید و همراه با نو آوری ، از موثر ترین عاملان موفقیت حضور و نفوذ ترکیه در جمهوری آذربایجان بوده و هست.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: چرایی توجه بنیادین قدرت نرم ترکیه در جمهوری آذربايجان چیست؟
در واﻗﻊ ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﯿﺮ ﺷﻮروي و ﻓﻘﺪان ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ، ترکیه ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن ﻣﺪل اﺳﻼم ﺳﮑﻮﻻر را به عنوان منبع قدرت نرم، از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺟﻤﻬﻮري آذربایجان دنبال کرد و ﺗﻮاﻧﺴﺖ در مواجهه ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ؛ ﻣﺒﻠﻎ ﺳﮑﻮﻻرﯾﺴﻢ ﺑﺎﺷﺪ.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده نوع و میزان نفوذ فرهنگی ترکیه در جمهوری آذربايجان را چگونه می بینید؟
نفوذ فرهنگی ترکیه در جمهوری آذربایجان از همان اول با چالش هائی روبرو شد، اما به دلیل روابط سیاسی خوب آنکارا و باکو و خصوصا حمایت ترکیه از مواضع آذربایجان در مناقشه قره باغ، چالش های فرهنگی دو کشور کمتر دیده شد. اما بتدریج و با تثبیت ثبات سیاسی آذربایجان و دستیابی این کشور به درآمدهای نفتی، ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي ﭘﯿﺶ روي ﺗﺮﮐﯿﻪ درﻋﺮﺻﻪ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ برجسته شد. اولین چالش ترکیه، مولفه ملی گرائی و به عبارتی تعصبات قومی مردم جمهوری آذربایجان بود. مردم این کشور اگر چه از نژاد ترک هستند، اما خود را آذری دانسته و معتقدند که دارای ریشه های تمدنی چندین هزار ساله هستند، این در حالی است که سابقه پان ترکیسم به بیش از دویست سال قبل می رسد. پان تركیستم اعتقاد داشت که اقوامی در آسیای مركزی و قفقاز ریشه تركی دارند، از ملت بزرگ ترك هستند كه باید زیر یك پرچم گرد آیند. در واقع تمایل پنهان ترکیه این بود که به عنوان برادر بزرگ کشورهای ترک زمان شناخته شود. اما مردم آذربایجان با فرهنگ شیعی و تعریف خود در حوزه تمدنی ایران، تمایلی به پان تركیسم نشان ندادند. ﻋﺪم اﺳﺘﻘﺒﺎل جمهوری آذربایجان و بقیه کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﭘﺎن ﺗﺮﮐﯽ و توجه به ﻣﻠﯽ ﮔﺮاﯾﯽ قومگرایانه ، پروژه اﺗﺤﺎد ﺗﺮك ها که ترکیه دنبال می کرد را با چالش مواجه ساخت. وجود دین اسلام و مذهب تشیع چالش دیگر ترکیه برای اعمال نفوذ فرهنگی در جمهوری آذربایجان بود. بیش از نود و پنج درصد مردم جمهوري آذربايجان مسلمان هستند، حدود هشتاد و پنج درصد شیعه و بیش از ده درصد اهل سنت ، آذری ها نه تنها بر هویت ملی بلکه نسبت به هویت شیعی خود نیز تعصب دارند و لذا تفوق دینی ترکیه که دارای مذهب سنی می باشند را بر نمی تابند. در سال های اخیر حمایت ترکیه از گروه های افراطی که علیه دولت های قانونی سوریه و عراق می جنگیدند و تلاش مشترک عربستان و آنکارا برای اشاعه وهابیت و جذب و استخدام مسلمانان جمهوری آذربایجان برای اعزام به سوریه و عراق، موجب افتراق فرهنگی بیشتر بین آنکارا و باکو شده است. تعطیلی مساجد که از سوی ترکیه و عربستان حمایت می شدند در باکو و شهرهای دیگر نماد این افتراق فرهنگی است. البته وجود رﻗﯿﺐ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺗﺮﮐﯿﻪ مانند ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان که اشتراکات فرهنگی فراوانی با مردم جمهوری آذربایجان دارد، نیز یکی از موانع نفوذ گسترده فرهنگی ترکیه در جمهوری آذربایجان می باشد. اﺷﺎره ﮐﺮد. در این شرایط من فکر می کنم به دلیل همراهی ترکیه با عربستان برای رﺷﺪ رادﯾﮑﺎﻟﯿﺴﻢ اﻓﺮاﻃﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ، اعتماد کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز از جمله جمهوری آذربایجان نسبت به سیاست های فرهنگی ترکیه کاهش یافته و این امر بتدریج موجب فرسایش نفوذ فرهنگی ترکیه در جمهوری آذربایجان خواهد شد.
