سید مهدی پارسایی
مرکز بینالمللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رویداد:
دیوید کامرون سفر منطقهای خود به سه کشور عربی شورای همکاری خلیج فارس؛ امارات، عربستان و یک کشور دیگر را- که هنوز معلوم نیست- از روز دوشنبه یعنی به فاصله کمتر از یک روز از سفر اولاند رئیس جمهور فرانسه به عربستان آغاز کرد. این در حالیست که در ماه گذشته دولت و کمیته امور خارجه پارلمان انگلیس پرونده تفحص در خصوص ارزیابی روابط با دو کشور عربستان و بحرین را پس از خیزشهای مردمی در کشورهای عربی باز نموده است و مطبوعات این کشور سیاستهای دولت امارات را در سرکوب مخالفان محکوم نمودهاند. دولت عربستان، گشودن این پرونده را توهین به عربستان دانست از اینرو بازدید دیوید کامرون در میان پوشش حداقلی رسانهای انجام شده است. مواضع انگلیس در جریان انقلابهای خاورمیانه در خصوص سرکوب مخالفان موجبات سردی روابط لندن با برخی از کشورهای جنوبی خلیج فارس شده است. لذا دیدار نخست وزیر انگلیس از عربستان، امارات و کشور دیگر نقطه عطفی در روابط دو طرف بعد از آغاز انقلابهای عربی است.
کلید واژگان: دیوید کامرون، ترمیمگرایی، انگلیس، امارات، عربستان، امنیت، انقلابهای عربی، خلیج فارس.
تحلیل رویداد:
الف) اهداف
اگرچه هدف اعلانی و رسمی دیوید کامرون از سفر به منطقه، گسترش همکاری روبه آینده با کشورهای خلیج فارس در عرصههای مختلف از جمله دفاعی و پیگیری مشترک اصلاح سیاسی و اقتصادی در منطقه ذکر شده است اما فارغ از اهداف رسمی مذکور به نظر میرسد ترمیم گرایی هدف اولیه دیدار نخست وزیر انگلیس است. مدیریت حمایت از تغییرات دموکراتیک در منطقه و به خطر نینداختن منافع ناشی از فروش تسلیحات، روابط اقتصادی و اهمیت ژئوپولتیک خلیج فارس، هسته اصلی سیاست جدید انگلیس در قبال دوستان قدیمی را تشکیل میدهد. سیاستی که پیگیری همزمان آن در کنار فروش تسلیحات گسترده، دشوار و متناقض به نظر میرسد. اعزام نیروهای نظامی تحت عنوان نیروی سپر شبه جزیره از سوی عربستان و امارات به بحرین، برخورد خشن دولت عربستان، امارات و بحرین با معترضان، چهره این کشورها را در افکار عمومی و مطبوعات انگلیس به شدت خدشهدار کرد. این مساله دولت محافظه کار انگلیس را ناچار به واکنش و موضع گیری در قبال حکام عربستان، بحرین و امارات کرد. امری که به مذاق سران شورای همکاری خلیج فارس خوش نیامد و روابط فیمابین را دچار سردی و تیرگی نمود. بحث بازبینی روابط با کشورهای مذکور از سوی پارلمان انگلیس در ماه گذشته نیز بر وخامت روابط افزود. در مقابل عربستان نیز، انگلیس را تهدید به بازبینی متقابل روابط کرد. وزیر امور خارجه امارات هم به مقالهای در روزنامه گاردین که مطلبی با عنوان رژیم استبدادی در خصوص نظام امارات نگاشته بود واکنش جدی نشان داد. لذا ترمیم روابط آسیبدیده میتواند اولین هدف دیوید کامرون به منطقه باشد(1).
احیای نفوذ سنتی در منطقه میتواند از هدف دیگر سفر منطقهای کامرون رمزگشایی کند. قبل از افول کامل امپراطوری بریتانیا، یعنی تا سال 1968 انگلیس پرنفوذترین قدرت فرامنطقهای در سیستم امنیتی خلیج فارس بود، اما به واسطه محذوریتهای اقتصادی و نظامی و تنگناهای برآمده از فشار نظام دو قطبی مجبور به ترک منطقه شد و از آن زمان آمریکا مبدل به قدرت اصلی در پویشهای امنیتی خلیج فارس شد. لذا روابط همه جانبه انگلیس در حالی که آمریکا در حال برداشتن تمرکز از خلیج فارس و حضور پررنگ در دریای چین است، سناریوی احیای نفوذ گذشته را به ذهن متبادر میسازد. تلاش دیپلماتیک لندن نخستین عرصه برای آزمون امکانپذیر بودن برقراری موازنه بین ارزشها و منافع استراتژیک انگلیس در منطقه بعد از انقلابهای خاورمیانه به شمار میآید. یکی از دلمشغولیهای دموکراسیهای غربی به تناقض بین عدم دخالت در امور داخلی کشورهای دیگر به واسطه عنصر حاکمیت از یک سو و مساله حقوق بشر در جهان معاصر است. نکتهای که روابط انگلیس و عربستان را در این راستا پیچیدهتر میکند ایناست که مقامات سعودی نه تنها ناآرامیهای داخلی بلکه تمام مسائل درونی اعضای شورای همکاری خلیج فارس را نیز مسالهای داخلی قلمداد میکند. حتی مقامات سعودی صحبت از تجدیدنظر در روابط تاریخی با انگلیس و در نظر گرفتن همه گزینهها کردند(2). نگرانیهای تشدید شده سعودیها به واسطه بر هم خوردن توازن قدرت منطقهای ناشی از کنار رفتن متحدان سنتی مثل مبارک و عبدالله صالح به موازات خیزش بحرین، سیاست دووجهی انگلیس را با تنگنای بیشتری مواجه کرده است. الزامات بحران اقتصادی اخیر در انگلیس شکاف مذکور را به ضرر ارزشها و به نفع ملاحظات استراتژیک لندن پر میکند.
رقابت با رقبای اروپایی از جمله فرانسه نیز در تولید فهم از سفر نخست وزیر انگلیس به ما کمک میکند. فرانسوا اولاند رئیس جمهور فرانسه در همین هفته در ریاض به دیدار مقامات بلندپایه سعودی رفت، فرانسه با اختلاف قابل توجهی نسبت به انگلیس، در صدر فروشندگان تسلیحات به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس است. انگلیس، افزایش نفوذ فرانسه در حوزه نفوذ سنتی خود را چندان برنمیتابد. فروش تسلیحات جنگی در کنار موضوع هسته ای ایران و بحران سوریه مسائل اصلی مطروحه در سفر اولاند به ریاض بوده است. انگلیس همچنین به دنبال ایجاد ائتلاف بین قدرتهای اروپایی برای حضور پررنگتر در خلیج فارس میباشد، ائتلافی که رهبری آن با انگلیس باشد و نقش کشورهای اروپایی بیشتر به واسطه ضرورتهای چندجانبهگرایی در سیاست بینالملل معاصر و تقویت توانمندیها در فضای جدید خلیج فارس قابل ارزیابی است. بازار پرسود فروش تسلیحات به عنوان راهی برای بهبود اقتصاد در بحران بریتانیا از دیگر چشماندازهای از سرگیری روابط گرم فیمابین لندن و شیخنشینهای عرب است. به نقل از روزنامه اشپیگل آلمان، انگلیس پس از فرانسه و ایتالیا سومین فروشنده سلاح به عربستان است، فرانسه با فروش سلاحهایی به ارزش 2168میلیون یورو، ایتالیا با 435 میلیون یورو و انگلیس با 328 میلیون یورو در سال 2010 پیشتاز کشورهای اروپایی هستند(3). سلاحهایی که تعداد زیادی از آنها در حال حاضر در دست مخالفان نظام سوریه میباشد. در این سفر قرار است معاملهای تا سقف 7میلیارد دلاری در حوزه فروش تسلیحات پیشرفته از جمله جت جنگنده تایفون صورت بگیرد. لندن در صدد است مقامات امارات را قانع کند که حدود 60 جنگنده جت تایفون را به جای جتهای فرانسوی به ارزش بیش از سه میلیارد پوند خریداری کنند. جت جنگنده تایفون محصول مشترک انگلیس، آلمان، ایتالیا و اسپانیاست که از سال 2003 رونمایی شد و در حال حاضر مورد استقبال امارات، عربستان و عمان قرار گرفته است. عربستان در سال 2007 ، 72 عدد از آن را به ارزش 43/4 میلیارد یورو خریداری کرد که تاکنون یک سوم آن را تحویل گرفته است. این جت در جریان جنگ لیبی مورد استفاده قرار گرفت و بیش از 600 ماموریت انجام داد(4).
تقویت تعاملات اقتصادی از دیگر اهداف کامرون در سفر به منطقه میباشد. نیاز بریتانیا به انرژی کشورهای عربی، تعاملات 27 میلیاردی انگلیس با منطقه، اشتغال 160000 بریتانیایی در کشورهای حاشیه خلیج فارس، صادرات 17 میلیارد پوندی انگلیس به کشورهای حاشیه خلیج فارس، سرمایه گذاری 25/2 میلیارد دلاری و گرفتار بودن در بحران اقتصادی ابعاد مختلف روابط اقتصادی لندن با اعضای شورای همکاری خلیج فارس را نشان میدهد(5). در همین رابطه عربستان، لندن را تهدید به جایگزینی با بازارهای آسیایی در حوزه تعاملات اقتصادی نمود. این منافع اقتصادی به موازات بحران اقتصادی اخیر نیز موجب شده انگلیس به تجدیدنظر در سیاستهای خود با رژیمهای سرکوبگر منطقه بپردازد. عامل اقتصادی هنگامی واقعیتر مینماید که کامرون در بازگشت به کشورش بلافاصله با آنجلا مرکل صدراعظم آلمان در خصوص بودجه اتحادیه اروپا ملاقات خواهد داشت.
ب) زمینهها
خلاء قدرت ناشی از تغییر راهبرد آمریکا از خلیج فارس به دریای چین یکی از زمینههای اصلی تقویت روابط و حضور نظامی انگلیس در خلیج فارس است. وزیر دفاع انگلیس، فیلیپ هاموند، اخیرا در اظهاراتی خطاب به کشورهای اروپایی از آنها میخواهد نقش مهمتری در شمال آفریقا و خاورمیانه یا به اعتقاد او حیات خلوتمان برعهده بگیرند. هاموند به راهبرد استراتژیک آمریکا اشاره دارد که نقطه ثقل خود را حضور در پاسیفیک و دریای چین قرار داده است(6). به نظر میرسد ایفای این نقش با چراغ سبز واشنگتن همراه بوده و سیاست، سواری رایگان انگلیس برابر آمریکا در حال تغییر به ایفای نقش نیابتی از سوی آمریکا توسط اروپا به رهبری انگلیس در خلیج فارس است. خلاء حضور آمریکا در روزهای پس از خروج نیروهای آمریکا از عراق و پایان ماموریت آنها در افغانستان در سال2014، رهبران شورای همکاری خلیج فارس را دچار نوعی دلهره کرده است.
از دیگر زمینه های گرم شدن روابط انگلیس با تحت الحمایه های سابق عربی خود امنیتی شدن منطقه بواسطه جنجال غربی-عبری-عربی پیرامون پروژه ایران هراسی در قالب پرونده هستهای ایران و سیاستهای فرقه گرایانه- شیعه محور ایران در منطقه است. شورای همکاری خلیج فارس در همین جارچوب مطالبات قانونی مردم بحرین را یک توطئه ایرانی 33 ساله و شیعی خواند و از جنگ سرد جدید بین ایران و عربستان سخن میراندند(7). مداخله نظامی عربستان باعث پیچیدهتر شدن و مبهمتر شدن بحران بحرین شد و دخالت خارجی در شکل نظامی آینده بحرین را به نقطه نامعلومی گره زد. کشورهای غربی، اسرائیل و برخی کشورهای عربی در سالهای گذشته با جنجال آفرینی پیرامون برنامه صلح آمیز هسته ای ایران، علاوه بر بالا بردن تنش در منطقه، با افزایش خرید و فروش تسلیحات به بهانه ایجاد بازدارندگی در برابر ایران منطقه را وارد معمای امنیتی کردهاند. این مساله در پرتو قطع روابط دیپلماتیک تهران-لندن بیشتر تشدید شده است.
بحران سوریه نیز از زمینه های نزدیکی طرفین در این مقطع شده است. عربستان، امارات و قطر در صدد تداوم کمک به مخالفان نظام بشار اسد با گرفتن چراغ سبز از انگلیس هستند و انگلیس سقوط اسد و تبعات آن بر روی توازن قدرت در منطقه خاورمیانه به نفع متحدان منطقهای خود و علیه محور ضدهژمونیک یا مقاومت را مثبت ارزیابی میکند. موضوع سوریه و ایران در جریان دیدار اولاند با پادشاه عربستان نیز مورد گفتگو قرار گرفت. از دیگر زمینههای نزدیکتر شدن انگلیس با امیرنشینهای خلیج فارس، احساس تهدید رژیمهای حاکم عربی از گروهای اپوزیسیون داخل است، تهدید از ناحیه گروههای تحول خواه داخلی تا جایی پیش رفت که مقابله دسته جمعی اعضای شورای همکاری خلیج فارس با رشد اخوانگرایی سیاست مشترک جدید آنها در قبال مخالفان شده است. تنها در امارات در ماههای اخیر بیش از 60 نفر به اتهام تفکر اخوانالمسلمین و تلاش برای سرنگونی حکومت دستگیر شدهاند(8).
دورنمای رویداد:
به نظر میرسد اصلیترین مشخصه دیدار اخیر دیوید کامرون، ترمیم روابط لندن با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس مخصوصا امارات و عربستان سعودی باشد. روابطی که در پرتو انقلابهای منطقه به واسطه مواضع دولت، مجلس و مطبوعات انگلیس دچار آسیب جدی شده بود، لذا این بازدید در پی ترمیم بافت آسیب دیده روابط فیمابین صورت پذیرفته است. نکته دیگر ایناست که رویکرد جدید لندن، درپی ایجاد توازن بین سیاست خارجی ارزش محور و سیاست خارجی منافع محور است. به نظر نگارنده، کامرون در روزهای اخیر در ابوظبی و ریاض با دو واقعیت دست و پنجه نرم کرده است: دشواری ایجاد توازن بین سیاست خارجی هنجار محور و منافع استراتژیک و اینکه دیگر با ادبیات گذشته نمیتوان با تحتالحمایههای سابق عربی خلیج فارس برخورد کرد.
با توجه به روابط گلآلود تهران-لندن، تقویت نفوذ انگلیس و کشورهای اروپایی در خلیج فارس، منجر به افزایش تنش منطقهای میان ایران و همسایگان جنوبی و به تبع آن متشنجتر شدن فضای امنیتی خلیج فارس شود. لذا شاهد دور شدن سیستم امنیتی خلیج فارس از الگوهای بومی امنیت خواهیم بود، چرا که راهکارهای فرامنطقهای برای اختلافات منطقهای صادر خواهد شد و عدم تطابق این دو منجر به تداوم اختلاف و تیره تر شدن روابط ایران و عراق با همسایگان جنوبی خواهد شد. درعرصه داخلی نیز به واسطه این نزدیکی جنبشهای دموکراسیخواهی در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس -که به استثنای بحرین و شرق عربستان عمدتا در قالب اخوانالمسلیمن سازماندهی شده اند- موقتا به محاق خواهند رفت زیرا در حال حاضر به واسطه پیوند مسائل داخلی امارات و عربستان به محیط امنیتی شده خلیج فارس، فضای مانور کمی را برای جنبشهای تحولخواه باقی گذاشته است.
(1)- Mohammed Abbas, Arab Spring jitters complicate British-Gulf ties, Fri Nov 2, 2012,Available at: http://uk.reuters.com/article/2012/11/02/uk-britain-gulf-relationship-idUKBRE8A10P620121102.
(2)- UK PM deals out diplomacy and fighter jets in the Gulf, 05 November, 2012, Available at: http://rt.com/news/uk-deal-saudi-arabia-987/.
(3)- Julie Lévesque, Julie Lévesque, Massive EU Weapons Sales to Saudi Arabia Contribute to Fuelling International Aggression and Terrorism in the Middle East,Available at: http://www.globalresearch.ca/massive-eu-weapons-sales-to-saudi-arabia-contribute-to-fuelling-international-aggression-and-terrorism-in-the-middle-east/29881.
4-Kim Sengupta,Cameron weighs use of jets amid fears move could inflame situation,2 Nov 2012,Available at: http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/exclusive-pm-on-standby-to-send-warplanes-to-gulf-as-iranian-tensions-rise-8274748.html.
5- Reforms praised , March 23, 2012, Available at: http://www.gulf-daily-news.com/NewsDetails.aspx?storyid=326362.
6-Charlie Cooper, Hammond: Europe must stop relying on America, 02Nov 2012, Available at: http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/hammond-europe-must-stop-relying-on-america-8273581.html.
7- BILL SPINDLE and MARGARET COKER, The New Cold War, the Wall Street Journal,TheSaturdayEssay,April2011, http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704116404576262744106483816.html.
8- Cameron holds talks with Gulf leaders, 06 Nov 2012, Available at:
http://www.aljazeera.com/news/europe/2012/11/201211511462384914.html.
