مصطفي مطهري
پژوهشگر روابط بين الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
ترکیه از همان ابتدای آغاز بحران در قره باغ نقش ویژه ای داشت. ایفای نقش ترکیه در این عرصه هم نقشی ناظر، طراح، مشوق ساز بود و هم به عنوان محرک بحران، به تدارک و تجهیز مادی و معنوی باکو در این باره همت گمارد. در واقع آنکارا در مسیر بحران قره باغ و دیکته سازوکارهای نبرد به باکو در این عرصه، اهداف و برنامه های خود را دنبال کرد که با توجه به شرایط حاصله از پیروزی باکو بر ایروان و حصول به توافق قره باغ، وجوه ذهنی ترکیه جلوه ای عینی و واقعی پیدا کرد که در این یادداشت تلاش می شود تا به واکاوی ابعاد آن بپردازیم.
دستاوردهای ژئوپلیتیکی
ترکیه به عنوان حامی باکو در نبرد قره باغ و ناظر در کنار روسیه در بخش اجرای توافق صلح، به دور از هیاهوی موجود در ایروان و باکو، به فکر اجرا و توسعه اهداف و برنامه های خود در آسیای مرکزی پرداخته که به لطف توافق قره باغ بدان دست یافته است.
نکته مهم درباره آغاز نقش آفرینی های ترکیه، دسترسی به آسیای مرکزی از طریق گذرگاه نخجوان بر طبق بند نهم توافق قره باغ می باشد که در اختیار باکو قرار گرفته است؛ بطوریکه بنا بر این بند اگرچه ایجاد گذرگاه زمینی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان از درون خاک ارمنستان میسر می شود، اما در مقابل باکو نیز اتصال زمینی میان قره باغ با ارمنستان را تضمین کرده است. گذرگاه زمینی اتصال آذربایجان به نخجوان که ترکیه نیز در جهت ساخت آن(راه آهن) اعلام آمادگی کرده و آن را فرصتی تاریخی عنوان کرده است گذرگاه «مغری»، نام دارد. این گذرگاه علاوه بر اینکه برای اولین بار زمینه های برقراری ارتباط زمینی میان ترکیه و آذربایجان را فراهم می کند از مزیت های دیگری نیز برای ترکیه برخوردار است. بطوریکه برای اولین بار یک مسیر زمینی مستقیم را میان آنکارا و آسیای مرکزی ایجاد خواهد کرد.
در واقع به لطف این گذرگاه ژئوپلیتیکی زمینی است که ترکیه خود را در مرحله تازه ای از نفوذ در سطوح چند گانه اقتصادی، انرژی، سیاسی و ژئو اقتصادی میان خود و جمهوری‌های آسیای مرکزی می بیند؛ به موجب همین دستاورد مهم تلاش خواهد کرد تا افق های جدیدی را برای خود با هدف نفوذ منطقه‌ای و بین‌المللی به کمک متغیرهای ارتباطی در عرصه های ذکر شده اقتصادی – سیاسی – انرژی بازگشایی کند. این بدان معناست توافق صلح قره باغ، علاوه بر آنکه موجب تقویت جایگاه ترکیه در میان مردم آذربایجان شده است بلکه این شرایط را برای آنکارا فراهم ساخته تا به رویای آنها جهت نفوذ در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی با اهداف سیاسی – ژئوپلیتیکی و اقتصادی جامه عمل بپوشاند و بر وزن ژئوپلیتیکی آنکارا در رقابت با بازیگران دیگر بیافزاید.
دستاوردهای سیاسی
بازی آنکارا در میدان قره باغ، در نگاه سیاسی حاکمیت در راستای نقش آفرینی آنها در عرصه منطقه ای می باشد. در واقع دستاوردهای ژئوپلیتیکی ترکیه در قره باغ، ماحصل رهیافت سیاسی آنها می باشد که به منصه ظهور رسیده است. در این باره باید این نکته را خاطر نشان کرد که ترکیه درصدد است با نقش آفرینی و تشدید فعالیت های منطقه ای از نقش تنظیم گر غربی ها (دولت عایق) فاصله بگیرد و به یک کنش گر مستقل تبدیل شود. بطوریکه در این مسیر ترکیه به عنوان یک بازیگر تلاش دارد نقشی فراتر از یک کشور عادی در منطقه ایفا کند و وارد بازی های بزرگ منطقه ای شود؛ از این رو پیگیری پروژه نوعثمانی گری با تأکید بر مقوله «وحدت ترکی» را در دستور کار قرار داده است.
بنابراین در حوزه سیاسی، ترکیه قصد دارد با برجسته سازی گفتمانی از مدل اوراسیایی پان ترکیسم، به یک قدرت منطقه‌ای با نفوذ در قفقاز جنوبی تبدیل شود؛ در این راستا نیازمند حرکت از شرایط بالقوه سیاسی- نظامی به بالفعل در مناقشه قره‌باغ می باشد. به همین دلیل خواهان مشارکت بیشتر در آینده قره‌باغ است. از این رو می توان گفت شرایط به گونه ای پیش رفته که ترکیه در مسیر تبدیل شدن به یک فاکتور واقعی در سیاست مربوط به قفقاز جنوبی است؛ پس در ذیل تدوام بخشی به روند مذکور، متوقف کردن جنگ گسترده در «قره باغ» نمی تواند دائمی باشد؛ چرا که در شکل حداقلی آن بر اساس عرف سیاسی – حقوقی، باکو را ترغیب به بازپس گیری دیگر مناطق قره باغ براساس ادعای تاریخی مالکیت بر آنها خواهد کرد.
دستاوردهای نظامی – امنیتی
متغیرهای امنیتی حضور در قره باغ برای آنکارا متناسب با دستاوردهای آن در عرصه سیاسی – ژئوپلیتیکی معنا می یابد؛ بطوریکه آنچه در قالب دستاوردهای امنیتی برای ترکیه تعریف می شود با متغیرهای سیاسی – ژئوپلیتیکی همپوش می شود. با این حال مؤلفه های امنیتی حضور در قره باغ با گزاره هایی چون رهیافت های سیاست خارجی ترکیه و اهداف آنها در عرصه منطقه ای و در میدان های مترتب بر آن قابل تحلیل است. کنار گذاشتن سیاست «تنش صفر» با همسایگان به عنوان یک مدل تعریفی در حوزه های نظامی – امنیتی از سوی ترکیه موجب شده است، تا با استفاده از کارت قره باغ و حضور در آن، میدان های بازی منطقه ای را متاثر از نقش آفرینی خود کند.
دستاوردهای تجاری – توریستی
آنچه در این عرصه برای آنکارا در دسترس قرار گرفته، ماحصل توافقات در صلح قره باغ است. واقعیت امر این است که گذرگاه زمینی مغری از حیث راهبردی و جغرافیایی این قابلیت را دارد تا فصل جدیدی در سطوح حصول به اهداف سیاسی و اقتصادی را برای ترکیه در آسیای مرکزی فراهم کند. بطوریکه با ابزار «مغری»، ترکیه خواهد توانست ضمن گسترش تجارت خود با کشورهای آسیای مرکزی، بسترهای گردشگری را نیز فراهم کند. به واقع فراهم شدن شرایط مورد نظر در حوزه های تجاری – گردشگری می تواند زمینه افزایش ارتباطات و تعاملات آنکارا در مسیر بسط گزاره های نژادی با رویکرد های سیاسی – زبانی را نیز در بر بگیرد.
افق های پیش روی ترکیه در حوزه انرژی
آنکارا درصدد است تا از طریق تغییرات در عرصه ژئوپلیتیکی، به پلی جهت اتصال ارتباطات میان شرق و غرب تبدیل شود؛ پروژه ای که از طریق نقش آفرینی ترکیه در حوزه انرژی میسر می شود. در واقع بازگشایی افق جدید برای ترکیه در حوزه انرژی، دارای تأثیرات سیاسی و نظامی با شاخص های راهبردی است که موجب افزایش و تقویت نفوذ آن در سطوح میانی(منطقه‌ای) و کلان(بین‌المللی) خواهد شد. بنابراین سیادت بر خطوط انتقال انرژی با دورنمای تحول در ترانزیت انرژی موضوعی است که از سوی ترکیه به لطف حضور در قره باغ دنبال می شود.
جمع بندی
ابعاد حضور ترکیه در قره باغ اگرچه ابتدا به ساکن، ظاهراً سیاسی – تاریخی(موضوع پان ترکیسم و نزاع دیرنه ترک ها با ارامنه) بود اما زمان نشان داد که ترکیه در قره باغ به دنبال تأثیرگذاری های ژئوپلیتیکی، نظامی – امنیتی، تجاری است؛ به علاوه اینکه باید مقوله انرژی و سیادت بر انتقال آن را نیز به مؤلفه های ذکر شده اضافه کرد. در واقع کسب دستاوردهای مربوطه برای آنکارا در قره باغ در قالب متغیرهای مذکور، بسترهای نقش آفرینی ترکیه در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی را فراهم ساخته است. بطوریکه آنچه ترکیه در قره باغ بدان دست یافته علاوه بر دستاوردهای مستقیم در ارتباط با منافع ملی، موجب تقویت جایگاه آنها در عرصه رقابت در میدان های منطقه ای(روسیه و ایران) نیز شده است.
واژگان كليدي:دستاورد, ژئوپلیتیکی, نظامی , سياسی, ترکیه , قره باغ ,ارمنستان ,آذربايجان مصطفي مطهري
