فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
روابط دیرینه ایران و هند، بر بستری از پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی و نیازهای متقابل، به‌ویژه در حوزه‌های انرژی و ترانزیت، شکل گرفته است.این مناسبات با وجود برخورداری از ظرفیت‌های چشمگیر ژئوپلیتیکی و اقتصادی، در گذر زمان تحت تأثیر عواملی همچون تحریم‌های بین‌المللی، رقابت‌های منطقه‌ای و دگرگونی‌های سیاست خارجی، با فراز و فرود همراه بوده است.جایگاه ایران در راهبردهای کلان هند، به‌ویژه برای دسترسی به آسیای مرکزی و تأمین پایدار انرژی، نقشی کلیدی و غیرقابل جایگزین دارد.در مقابل، هند نیز برای حفظ منافع خود، میان فشارهای غرب و ضرورت تداوم همکاری با تهران، رویکردی محتاطانه و متوازن را برگزیده است.اکنون پرسش اصلی این است که آیا در پرتو این فرصت‌ها و چالش‌ها، روابط دو کشور به سوی تعمیق همکاری‌ها و شکل‌گیری یک شراکت راهبردی پیش خواهد رفت یا خیر.
وضعیت کنونی روابط
روابط ایران و هند، نه صرفاً بر مبنای اشتراکات تاریخی، بلکه در بستر تحولات ژئوپلیتیکی، اقتصاد انرژی و معادلات امنیتی منطقه‌ای شکل می‌گیرد؛ عواملی که هر یک می‌توانند هم نیروی محرکه و هم عامل بازدارنده باشند.در سطح مفهومی، روابط دو کشور در نقطه تلاقی سه متغیر کلیدی امنیت انرژی، موقعیت ژئوپلیتیکی و موازنه‌گرایی راهبردی قرار دارد.یکی از مهم‌ترین متغیرهای تعیین‌کننده، جایگاه ایران در معادلات راهبردی دهلی‌نو برای اتصال به آسیای مرکزی و اروپا است.پروژه‌هایی چون بندر چابهار و کریدور شمال–جنوب نه‌تنها فرصتی برای هند جهت دسترسی به بازارها و منابع این مناطق فراهم می‌آورد، بلکه برای ایران نیز ابزاری برای تقویت نقش ترانزیتی و کاهش وابستگی به تنگه هرمز به شمار می‌رود.با این حال، این ظرفیت‌ها در عمل با موانع قابل‌توجهی روبه‌رو است؛ تحریم‌های ایالات متحده و فشارهای سیاسی غرب بر دهلی‌نو، موجب توقف واردات نفت ایران توسط هند و کاهش محسوس مبادلات اقتصادی شده و فضای همکاری را محدود کرده است.هند در راستای مدل سیاست خارجی چندجانبه خود، همزمان تلاش کرده روابط با ایران را حفظ کند و با بلوک‌های غربی، به‌ویژه آمریکا، اسرائیل و شرکای خلیج‌فارس چون امارات، همکاری‌های نزدیک داشته باشد.این موازنه‌گرایی اگرچه مانع از شکاف کامل در روابط با تهران شده، اما موجب نوسان دائمی روابط و آسیب‌پذیری آن در برابر هر بحران یا تغییر معادله منطقه‌ای گردیده است.
از سوی دیگر، تحولات اخیر نظیر توافق صلح ایران و عربستان، عضویت در سازوکارهای چندجانبه همچون سازمان همکاری شانگهای و بریکس، و تغییرات در پویش قدرت در اوراسیا، ظرفیت‌های تازه‌ای برای بازتعریف جایگاه ایران در راهبردهای هند ایجاد کرده است.گسترش روابط راهبردی تهران با پکن نیز می‌تواند هم فرصتی برای هم‌افزایی اقتصادی و ترانزیتی باشد و هم یک عامل حساسیت‌زا برای هند، به‌ویژه در پرتو رقابت ژئوپلیتیک دهلی–پکن. (1)(2)
ائتلاف رو به گسترش هند و اسرائیل و پیچیدگی موازنه‌گری دهلی بین ایران و چین
در سه دهه اخیر، ائتلاف هند و اسرائیل به‌طور پیوسته گسترش یافته است؛ حجم تجارت دو کشور از ۲۰۰ میلیون دلار در سال ۱۹۹۲ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار در ۲۰۲۳ رسیده و همکاری‌های دفاعی، از جمله استفاده از فناوری نظامی اسرائیل در عملیات‌هایی چون«سندور»علیه پاکستان، جایگاه اسرائیل را به شریک راهبردی هند در حوزه امنیتی تبدیل کرده است.حمایت‌های آمریکا نیز موقعیت جهانی هند را تقویت کرده و این کشور را به محور سیاست واشنگتن برای مهار چین و نفوذ در آسیا بدل ساخته است. (3)(4)
با این حال، دهلی ناچار است میان دو محور آمریکا–اسرائیل و ایران–چین توازن برقرار کند.ایران از مواضع محتاطانه هند در موضوعاتی مانند کشمیر و قطعنامه‌های سازمان ملل انتقاد داشته، اما روابط با دهلی را همچنان ارزشمند می‌داند.در سوی دیگر، چین با قرارداد بلندمدت اقتصادی–امنیتی و پروژه«کمربند و جاده»دسترسی راهبردی به بازارهای انرژی و مسیرهای ترانزیتی جدید پیدا کرده است؛ موضوعی که رقابت منطقه‌ای و تصمیمات راهبردی هند را پیچیده‌تر می‌کند. (5)(6)(7)
در بحران‌های اخیر غرب آسیا، به‌ویژه جنگ ایران و اسرائیل، هند از محکومیت اقدامات اسرائیل خودداری کرده و حتی از بیانیه انتقادی سازمان همکاری شانگهای فاصله گرفته است.رأی ممتنع این کشور به قطعنامه‌های آتش‌بس غزه در مجمع عمومی سازمان ملل، نشان‌دهنده اولویت‌دهی به منافع راهبردی بر مواضع سنتی حمایتش از فلسطین است.روابط هند و اسرائیل به سطح بی‌سابقه‌ای در حوزه نظامی و امنیتی رسیده و حمایت عملی اسرائیل از مواضع ضدتروریستی هند در مناقشات با پاکستان برجسته بوده است.
با وجود این، هند تمایلی به تضعیف بیش از حد ایران ندارد و همچنان بر حفظ روابط فرهنگی و اقتصادی با تهران پافشاری می‌کند، هرچند برنامه هسته‌ای ایران را یک نگرانی امنیتی می‌داند و نسبت به نقش اسرائیل در محدودکردن آن بی‌میل نیست.این سیاست محتاطانه و موازنه‌گرانه بر اساس ملاحظات امنیتی و منافع اقتصادی متقابل با طرف‌های مختلف، به‌ویژه اسرائیل، شکل گرفته و بیانگر تغییر رویکرد دهلی به سمت بهره‌برداری حداکثری از فرصت‌ها در یک محیط رقابتی و چندقطبی است.(8)
زمینه‌ها و فرصت‌های راهبردی
ایران و هند ظرفیت‌های گسترده‌ای برای توسعه همکاری‌های راهبردی دارند.در حوزه انرژی، ایران پیش از تحریم‌ها حدود ۱۰٪ نفت خام هند را تأمین می‌کرد و دهلی‌نو همچنان به احیای واردات نفت و گاز، از جمله در پروژه‌هایLNGو خطوط لوله، علاقه‌مند است.تجربه موفق مبادلات غیردلاری و استفاده از روپیه نیز الگویی برای تداوم تجارت در شرایط محدودیت‌های تحریمی فراهم کرده است.پروژه‌هایی مانند توسعه میدان گازی فرزادB، تهاتر کالا و پرداخت با ارزهای منطقه‌ای حتی در دوران تحریم قابل پیگیری است.(9)
در بخش ترانزیت و زیرساخت، توسعه بندر چابهار برای هند اهمیت حیاتی دارد؛ این بندر تنها مسیر مستقیم هند به افغانستان و آسیای مرکزی، خارج از نفوذ پاکستان، محسوب می‌شود و می‌تواند هزینه و زمان ترانزیت را تا ۴۰٪ کاهش دهد.اتصال ریلی چابهار به زاهدان و ادامه مسیر تا آسیای مرکزی، به همراه همکاری در کریدور شمال–جنوب، جایگاه ایران را در زنجیره تأمین اوراسیا ارتقا داده و پیوند ایران با روسیه و اروپا را تقویت می‌کند.
در حوزه فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، ایران می‌تواند از توانمندی‌های هند در فناوری اطلاعات، توسعه نرم‌افزار، استارت‌آپ‌ها، داروسازی، کشاورزی هوشمند و فینتک بهره گیرد.در بعد فرهنگی و اجتماعی نیز اشتراکات تاریخی و زبانی، از جمله پیوندهای زبان فارسی و هنر، فرصت مناسبی برای گسترش گردشگری و تعاملات علمی فراهم کرده‌اند.تقویت ارتباطات دانشگاهی، برگزاری هفته‌های فرهنگی و تورهای علمی–فرهنگی از ابزارهای افزایش اعتماد میان دو ملت است. (10)(11)
از منظر امنیتی، دو کشور منافع مشترکی در ثبات افغانستان، مقابله با افراط‌گرایی و مبارزه با قاچاق مواد مخدر دارند.تحولات ژئوپلیتیکی اخیر، از جمله حمله اسرائیل به ایران، اهمیت نقش متعادل‌ساز و«استقلال استراتژیک»هند را بیش از گذشته آشکار کرده و زمینه‌ای تازه برای همکاری‌های چندجانبه ایران و هند پدید آورده است. (12)(13)
چالش‌های راهبردی و محدودیت‌ها
روابط ایران و هند با مجموعه‌ای از چالش‌های ژئوپولیتیکی، اقتصادی و زیرساختی مواجه است.مهم‌ترین مانع، تحریم‌های آمریکا و قانونCAATSAاست که با ایجاد هراس در بانک‌ها و شرکت‌های هندی، واردات نفت از ایران را تقریباً به صفر رسانده است.نزدیکی راهبردی هند با آمریکا و اسرائیل، مشارکت در سازوکارهایی مانندI2U2، و همزمان نفوذ چین از مسیر«کمربند و جاده»محیطی پیچیده برای تهران ایجاد کرده است. (14)(15)
سیاست بی‌طرفی دهلی‌نو موجب شده روابط با ایران، آمریکا، روسیه و کشورهای خلیج فارس به‌طور متوازن حفظ شود، اما همین رویکرد مانع شکل‌گیری روابط عمیق و بدون اصطکاک شده است.همکاری‌های اقتصادی با عربستان و امارات و رقابت دیرینه با پاکستان نیز بر احتیاط هند در تعامل با ایران افزوده است.
کندی اجرای پروژه‌های مشترک، به‌ویژه در بخش حمل‌ونقل و بنادر، همراه با مشکلات زیرساختی، پیشرفت مناسبات اقتصادی را محدود کرده است.پروژه راهبردی بندر چابهار با وجود این موانع همچنان برای هند اهمیت ژئوپولیتیکی دارد، زیرا تنها مسیر مستقیم این کشور به افغانستان و آسیای مرکزی خارج از نفوذ پاکستان بوده و ابزار مقابله با نفوذ فزاینده چین محسوب می‌شود. (16)(17)(18)
هند در روابط منطقه‌ای بر ایفای نقش متعادل‌ساز و پرهیز از جانبداری آشکار تأکید دارد؛ رویکردی که در تماس‌های نخست‌وزیر نارندرا مودی با مقامات ایران و اسرائیل در ژوئن ۲۰۲۵ نیز دیده شد، آنجا که بدون محکومیت حمله اسرائیل به ایران، بر لزوم کنترل بحران و گفت‌وگو تأکید کرد.با این حال، محدودیت‌های ناشی از فشار آمریکا و ملاحظات راهبردی مانع از استفاده کامل دو کشور از ظرفیت‌های اقتصادی و انرژی شده است. (19)
سناریوهای پیش‌رو
با کاهش تحریم‌ها، هند می‌تواند به‌سرعت جایگاه خود را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین خریداران نفت ایران بازیابد و پروژه‌های راهبردی همچون توسعه بندر چابهار و تکمیل کریدور شمال–جنوب سرعت و عمق تازه‌ای پیدا کنند.در چنین شرایطی، ایران به حلقه کلیدی اتصال جنوب و شمال اوراسیا بدل خواهد شد.با این حال، در صورتی که فشارهای خارجی ادامه یابد یا سیاست بی‌طرفی دهلی‌نو در برابر رقابت‌های قدرت‌های بزرگ تداوم داشته باشد، روابط دو کشور در وضعیتی از موازنه‌گرایی شکننده باقی خواهد ماند و هر بحران تازه‌ای در منطقه یا جهان می‌تواند دامنه همکاری‌ها را محدود و متوقف کند.از سوی دیگر، شکل‌گیری و تقویت محورهای ژئوپلیتیک متقابل مانند اتحاد هند–آمریکا–اسرائیل در برابر چین–ایران–روسیه ممکن است به‌تدریج زمینه یک رقابت سرد را فراهم آورد و نقش ایران در حوزه‌های مهمی چون ترانزیت و انرژی را کمرنگ نماید.در چنین چشم‌اندازی، اگر ایران مایل به حفظ و تقویت جایگاه راهبردی خود در روابط با هند باشد، ناگزیر است استفاده از نظام‌های پرداخت منعطف برای دورزدن محدودیت‌های مالی، توسعه پروژه‌های مشترک زیرساختی و صنعتی، گسترش دیپلماسی چندجانبه و مدیریت تنش‌ها و بحران‌های احتمالی را به‌عنوان محورهای اصلی سیاست‌گذاری خود در دستور کار قرار دهد.
References
1.https://www.orfonline.org/research/the-role-of-iran-in-india-s-strategic-outreach-in-west-asia
2.https://www.mashreghnews.ir/news/1679006
3.https://www.youtube.com/watch?v=uDkImUjNXJU
4.https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/iran-issues-rare-criticism-of-india-over-kashmir/
5.https://www.aljazeera.com/news/2024/5/17/does-india-risk-us-sanctions-over-irans-chabahar-port-deal
6.https://www.orfonline.org/public/uploads/posts/pdf/20240813151748.pdf
7.https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/india-faces-double-blow-in-iranian-rail-gas-projects/1913207
8.https://thediplomat.com/2025/06/india-signals-reluctance-to-call-out-israeli-aggression/
10.https://www.dpiq.ir/article_194847.html
16.https://www.rferl.org/a/afghanistan-iran-india-trade-route-launched-chabahar/28822342.html
18.https://www.nytimes.com/2021/03/27/world/middleeast/china-iran-deal.html