دکتر گلناز سعیدی
پژوهشگر مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مقدمه
بلوچ‌ها یکی از اقوام کهن و تأثیرگذار ایرانی‌تبار هستند که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، نقش مهمی در تاریخ، فرهنگ و سیاست منطقه جنوب شرقی ایران و حاشیه‌های خلیج فارس ایفا کرده‌اند. جمعیت قابل توجهی از این قوم در استان سیستان و بلوچستان ایران سکونت دارند، اما بخش دیگری از آنان از دیرباز در سرزمین عمان نیز مستقر شده‌اند. حضور بلوچ‌ها در عمان نه تنها به‌عنوان یک اقلیت قومی، بلکه به‌عنوان بخشی از بافت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی این کشور شناخته می‌شود و در ساختارهای نظامی و امنیتی آن نقش‌آفرینی می‌کند.
از منظر جمهوری اسلامی ایران، ارتباطات قومیتی، فرهنگی و تاریخی با بلوچ‌های عمان، یک ظرفیت راهبردی در سیاست خارجی و امنیت منطقه‌ای محسوب می‌شود. همگرایی فرهنگی و قومی میان دو سوی خلیج فارس می‌تواند زمینه‌ساز تعاملات سیاسی، اقتصادی و امنیتی مؤثر باشد و به توسعه روابط دو کشور کمک کند. با این حال، پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی منطقه، رقابت‌های بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و همچنین حساسیت‌های هویتی، این پیوند را در معرض چالش‌هایی قرار داده است که می‌بایست به‌دقت مورد بررسی قرار گیرند.
نقش و جایگاه تاریخی بلوچ‌ها در عمان
حضور بلوچ‌ها در سرزمین عمان، سابقه‌ای چند صد ساله دارد و یکی از مهم‌ترین نمونه‌های پیوندهای تاریخی میان شبه‌قاره هند، سواحل مکران و شبه‌جزیره عربستان محسوب می‌شود. مهاجرت اولیه بلوچ‌ها به عمان عمدتاً از طریق دریای عمان و از سواحل جنوبی ایران (چابهار، کنارک، جاسک) و بلوچستان پاکستان (گوادر، تربت، پسنی) صورت گرفت. این مهاجرت‌ها دلایل متعددی داشتند، از جمله: شرایط اقلیمی سخت در مناطق مبدأ، فشارهای سیاسی محلی، فرصت‌های اقتصادی در بنادر عمانی، و در نهایت، جذب نیروهای نظامی از سوی حاکمان عمانی در دوره‌های مختلف تاریخی.
بر اساس اسناد تاریخی و پژوهش‌های نوین، در دوره سلطنت آل‌بوسعید ــ به‌ویژه در قرون هجده و نوزدهم میلادی ــ بلوچ‌ها به‌عنوان نیروی رزمی وفادار، به خدمت ارتش سلطان عمان درآمدند. نقش آن‌ها در سرکوب شورش‌های محلی، تثبیت کنترل بر مناطق داخلی عمان و دفاع از منافع دریایی سلطان، بسیار حائز اهمیت بود. در واقع، بلوچ‌ها به‌نوعی گارد شخصی سلطان و ستون فقرات قدرت نظامی او در برابر قبایل معارض عرب‌تبار تلقی می‌شدند.
در قرن نوزدهم، با گسترش قدرت دریایی عمان و کنترل این کشور بر مناطقی چون زنگبار، روابط استراتژیک با شبه‌قاره هند و اهمیت نیروی نظامی وفادار، موج تازه‌ای از مهاجرت بلوچ‌ها به عمان پدید آمد. این مهاجران نه‌تنها در ارتش، بلکه در خدمات اداری، نگهبانی بنادر، و تجارت دریایی نیز نقش‌آفرینی کردند. در بسیاری از منابع انگلیسی زبان مربوط به دوران استعمار بریتانیا در خلیج فارس، به بلوچ‌ها به‌عنوان نیروهایی منضبط، مطیع و رزمی‌کار اشاره شده است (,Peterson 2020).
در دوران معاصر، پس از مدرن‌سازی ارتش سلطنتی عمان توسط سلطان قابوس بن سعید (از دهه ۱۹۷۰ به بعد)، نقش تاریخی بلوچ‌ها نه‌تنها حفظ شد، بلکه تقویت گردید. بسیاری از فرماندهان عالی‌رتبه ارتش، گارد سلطنتی، و پلیس امنیت داخلی از میان نخبگان بلوچ انتخاب شدند. حضور آن‌ها در رده‌های کلیدی امنیتی و نظامی نه‌تنها حاصل سنت تاریخی اعتماد سلطنت به این قوم بود، بلکه نشانه‌ای از تداوم نقش آنان به‌عنوان ستون‌های وفاداری در ساختار قدرت عمانی تلقی می‌شود.
در حال حاضر، جامعه بلوچ عمانی به‌عنوان یکی از گروه‌های قومی مهم در این کشور شناخته می‌شود که گرچه در سیاست رسمی چندان فعال نیست، اما در سطوح نظامی و اطلاعاتی نقشی راهبردی دارد. ارتباط تاریخی این جامعه با سواحل جنوبی ایران نیز باعث شده که همواره نوعی پیوند فراملی، فرهنگی و اقتصادی میان بلوچستان ایران و عمان حفظ شود.
از دیدگاه راهبردی، این حضور دیرینه و اعتماد تاریخی، امکان بهره‌گیری از دیپلماسی قومی و فرهنگی را برای جمهوری اسلامی ایران فراهم می‌سازد؛ امکانی که در صورت بهره‌برداری هوشمندانه، می‌تواند به تقویت همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و منطقه‌ای میان ایران و عمان منجر شود.
جایگاه فرهنگی بلوچ‌ها در جامعه عمانی
بلوچ‌های عمان با حفظ زبان بلوچی، آداب، سنت‌ها، موسیقی و پوشاک خاص خود، بخشی از تنوع فرهنگی عمان را شکل داده‌اند. در مناطقی مانند مسقط، مطرح، صور و مناطق شرقی عمان، بلوچ‌ها محله‌هایی با ساختار اجتماعی درون‌قومی دارند و در عین حال با جامعه عمانی ادغام نیز شده‌اند.
آیین‌های عزاداری مذهبی، جشن‌های بلوچی و حتی سبک‌های خاص آشپزی بلوچ در برخی شهرهای عمان رایج است. بسیاری از شاعران و هنرمندان بلوچ نیز در ادبیات عربی عمان تأثیرگذار بوده‌اند. حضور آن‌ها در رسانه‌های محلی، جشنواره‌های فرهنگی و شوراهای محلی نشانه‌ای از این ادغام دوسویه است.
نقش سیاسی بلوچ‌ها در ساختار حکومتی عمان
در طول چند دهه گذشته، جامعه بلوچ در عمان به یکی از ستون‌های کلیدی در ساختار دفاعی، اطلاعاتی و امنیت داخلی این کشور تبدیل شده است. این روند به‌ویژه پس از دهه ۱۹۷۰ و دوران سلطنت سلطان قابوس بن سعید که ارتش سلطنتی عمان دستخوش مدرن‌سازی شد، شدت گرفت. در شرایطی که دولت مرکزی عمان به دنبال تثبیت اقتدار خود در سراسر کشور و مقابله با شورش‌های داخلی (از جمله در ظفار) بود، به نیروهای وفادار و غیرعرب‌تبار، به‌ویژه بلوچ‌ها، اتکا کرد. بلوچ‌ها به دلیل پیشینه تاریخی وفاداری، مهارت‌های نظامی سنتی، و فاصله نسبی از ساختارهای قبیله‌ای عربیِ معارض، به‌عنوان گزینه‌ای مطمئن برای پر کردن خلأهای انسانی در ارتش و نیروهای امنیتی در نظر گرفته شدند.
بر همین اساس، طی دهه‌های بعدی بسیاری از بلوچ‌ها در ارتش سلطنتی عمان، گارد سلطنتی، نیروی هوایی، پلیس امنیت داخلی، و سرویس‌های اطلاعاتی جذب و ارتقا یافتند. برخی از آن‌ها در جایگاه‌های رده‌بالا، از جمله فرماندهی گارد ویژه، اداره اطلاعات نظامی و فرماندهی میانی ارتش عمان فعالیت کرده‌اند. در حال حاضر، بلوچ‌ها نه‌تنها به‌عنوان نیروی کارآمد نظامی شناخته می‌شوند، بلکه در تصمیم‌سازی‌های امنیتی و اطلاعاتی نیز مشارکت مؤثر دارند و در این حوزه‌ها اعتماد کامل دستگاه سلطنتی را کسب کرده‌اند.
با این حال، حضور بلوچ‌ها در ساختارهای سیاسی رسمی، از جمله مجلس شورا، هیئت دولت و وزارتخانه‌ها محدودتر بوده است. مشارکت سیاسی آن‌ها اغلب نمادین یا محدود به سطوح محلی و شوراهای شهری باقی مانده است. این امر نشان می‌دهد که جایگاه بلوچ‌ها در ساختار قدرت عمان، بیشتر امنیت‌محور و مبتنی بر وفاداری سنتی است تا مشارکت مدنی و حزبی در فرایندهای رسمی حکمرانی.
با توجه به این موقعیت استراتژیک، جامعه بلوچ عمانی به‌عنوان یک بازیگر وفادار و قابل اتکا نزد سلطنت عمان شناخته می‌شود. این نقش دوگانه، یعنی حضور محدود در سیاست رسمی ولی نفوذ عمیق در لایه‌های امنیتی، به آنان اجازه داده است تا هم از امتیازات خاصی بهره‌مند شوند و هم تا حد زیادی از رقابت‌های درون‌قومی و تنش‌های سیاسی میان عرب‌های عمانی دور بمانند.
از منظر جمهوری اسلامی ایران، این وضعیت یک فرصت راهبردی برای تعامل با بخشی از ساختار امنیتی عمان است که ریشه‌های فرهنگی، قومی و اجتماعی مشترک با ایران، به‌ویژه استان سیستان و بلوچستان، دارد. بهره‌گیری هوشمندانه از این اشتراکات می‌تواند در سیاست همسایگی ایران، به‌ویژه در حوزه امنیت دریایی، مبارزه با قاچاق و تبادل اطلاعات منطقه‌ای، نقش کلیدی ایفا کند.
حضور اقتصادی بلوچ‌ها در سواحل و بازار عمان
بلوچ‌های ساکن عمان، به‌ویژه در مناطق جنوبی این کشور از جمله استان‌های ظفار، مسقط و الباطنه، حضوری فعال و پویا در حوزه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی دارند. مشارکت آنان در بخش‌هایی نظیر ماهی‌گیری سنتی و صنعتی، تجارت دریایی، حمل‌ونقل کالا، کارآفرینی شهری، خدمات عمومی، ساخت‌وساز و خرده‌فروشی، جایگاه آنان را در ساختار اقتصادی عمان تثبیت کرده است. این فعالیت‌ها به بلوچ‌های عمان نه تنها امکان استقلال اقتصادی، بلکه نقش‌آفرینی در بافت شهری و توسعه زیرساخت‌های محلی را نیز داده است.
در کنار این فعالیت‌های محلی، شبکه‌های تجاری فراملی بلوچ‌ها نیز اهمیت ویژه‌ای یافته‌اند. برخی خانواده‌های بلوچ عمانی با بهره‌گیری از پیوندهای قومی و اعتماد سنتی، توانسته‌اند شبکه‌های مؤثری میان عمان، ایران، پاکستان و امارات متحده عربی ایجاد کنند. این شبکه‌ها به‌طور خاص در زمینه واردات و صادرات کالا، مبادلات مالی غیررسمی، ترانزیت دریایی، انتقال کالاهای مصرفی، دام زنده، و مصالح ساختمانی نقش فعالی دارند. در واقع، آنان حلقه واسطی میان بازارهای حاشیه جنوبی ایران و خلیج فارس ایجاد کرده‌اند که هم بعد اقتصادی و هم پیوند اجتماعی–فرهنگی دارد.
از منظر ایران، این ارتباطات تجاری و اجتماعی سنتی، به‌ویژه در امتداد سواحل چابهار، کنارک، جاسک و حتی بندرعباس، فرصتی راهبردی برای تقویت دیپلماسی اقتصادی و توسعه روابط مردمی محسوب می‌شود. طرح‌های توسعه بندر چابهار، منطقه آزاد مکران، و مناطق ویژه اقتصادی در جنوب ایران، در صورت بهره‌برداری هوشمندانه، می‌توانند این پیوندها را مستحکم‌تر کنند و ایران را به محور تبادلات منطقه‌ای در شرق خلیج فارس بدل سازند.
این روابط فراتر از یک همکاری اقتصادی صرف است و از نظر اجتماعی نیز بسترساز نوعی همبستگی قومی–فرهنگی و اعتماد متقابل تاریخی میان جوامع بلوچ در دو سوی آب‌های جنوبی ایران شده است. استمرار و تقویت این تعاملات می‌تواند به کاهش شکاف‌های فرهنگی، افزایش حس تعلق و تقویت سیاست‌های همگرایی منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران در جنوب شرق کشور کمک نماید.
فرصت‌های راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از حضور فعال بلوچ‌ها در ساختارهای رسمی و غیررسمی عمان در راستای منافع ملی خود بهره‌برداری کند. فرصت‌هایی که در این زمینه برای ایران قابل شناسایی است، شامل موارد زیر می‌باشد:
– دیپلماسی قومی و فرهنگی: پیوندهای خانوادگی و فرهنگی بلوچ‌های ایران و عمان می‌تواند بستر مناسبی برای گسترش ارتباطات فرهنگی و نهادسازی مشترک باشد.
– توسعه تجارت دریایی و ترانزیت کالا: با بهره‌گیری از شبکه‌های تجاری بلوچ‌های دو کشور، می‌توان مسیرهای تجاری جدیدی میان بنادر جنوب ایران و عمان طراحی کرد.
– تقویت همسویی منطقه‌ای: بلوچ‌ها به‌عنوان حلقه واسط فرهنگی و تاریخی میان ایران و عمان می‌توانند به تعمیق روابط سیاسی دو کشور در مقابل فشارهای خارجی کمک کنند.
چالش‌ها و تهدیدهای احتمالی برای جمهوری اسلامی ایران
با وجود فرصت‌های فراوان، برخی تهدیدها نیز در مسیر تعامل ایران با بلوچ‌های عمان وجود دارد:
– نفوذ کشورهای رقیب منطقه‌ای: برخی کشورها مانند عربستان سعودی یا امارات متحده عربی ممکن است با بهره‌برداری از زمینه‌های قومی و مذهبی، در پی نفوذ فرهنگی و سیاسی در جوامع بلوچ عمانی باشند و این امر می‌تواند تعادل تعاملات قومی با ایران را بر هم زند.
– احتمال سوء‌استفاده جریان‌های تندرو: گرایش برخی گروه‌های قوم‌گرا یا تکفیری در فضای فرامرزی بلوچستان می‌تواند پیوندهای سنتی را به مسیر رادیکال سوق دهد و موجب نگرانی‌های امنیتی در مرزهای ایران گردد.
– حساسیت‌های حاکمیتی عمان: با وجود روابط خوب ایران و عمان، تأکید بیش از حد بر پیوندهای قومی ممکن است با حساسیت نهادهای عمانی نسبت به استقلال هویتی خود مواجه شود.
نتیجه‌گیری
بلوچ‌های ساکن عمان از سده‌های گذشته تاکنون، به‌عنوان عنصری تأثیرگذار در جامعه، سیاست و اقتصاد آن کشور حضور داشته‌اند. حضور آنان نه‌فقط یک موضوع مردم‌شناسانه، بلکه موضوعی ژئوپلیتیکی و فرهنگی برای جمهوری اسلامی ایران است. در شرایطی که ایران نیازمند گسترش عمق استراتژیک فرهنگی و سیاسی خود در منطقه جنوب خلیج فارس است، بهره‌برداری هوشمندانه از پیوندهای دیرینه قومی و فرهنگی با بلوچ‌های عمان می‌تواند بخشی از راهبرد همگرایی منطقه‌ای ایران را شکل دهد.
با این حال، استفاده مؤثر از این ظرفیت، مستلزم درک دقیق از معادلات فرهنگی، حساسیت‌های سیاسی داخلی عمان و نیز تحرکات بازیگران منطقه‌ای است. بلوچ‌های عمان، اگر در سیاست خارجی ایران به‌درستی دیده شوند، می‌توانند به عنوان یکی از ابزارهای قدرت نرم ایران در تعامل با همسایه راهبردی‌اش، نقش‌آفرینی کنند.
منابع
– East Newspaper. (2024). *The role of Iranian Baloch descendants in expanding economic and cultural relations between Iran and the UAE*. Magiran.
[https://www.magiran.com/article/4571485](https://www.magiran.com/article/4571485)
– Islamic Azad University. (2021). *The role of Baloch tribal leaders in southeastern Iran’s security*. Journal of Defense Management Studies, 23(2), 101–120.
[https://mdr.ihu.ac.ir/article\_207111.html](https://mdr.ihu.ac.ir/article_207111.html)
– Paykareh Journal. (2025). *Color and pattern in Baloch architecture: Identity symbolism in southeastern Iran*. Shahid Chamran University of Ahvaz.
[https://journals.scu.ac.ir/article\_19886.html](https://journals.scu.ac.ir/article_19886.html)
– Tehran University. (2021). *Geopolitical factors in Oman’s foreign policy*. Geopolitical Studies Quarterly, 14(3), 45–67.
[https://journals.ut.ac.ir/article\_74709.html](https://journals.ut.ac.ir/article_74709.html)
– Wikipedia contributors. (2025). *Omani Baloch*. Wikipedia.
[https://en.wikipedia.org/wiki/Omani\_Baloch](https://en.wikipedia.org/wiki/Omani_Baloch)
