رقابت ژئوپلیتیکی چین و روسیه در آفریقا

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

قاره آفریقا، با 60 درصد از زمین های قابل کشت بر روی کره زمین، 30 درصد از ذخایر معدنی و جمعیتی نزدیک به 1.5 میلیارد نفر، منطقه ای استراتژیک برای امنیت جهانی به شمار می آید. از این رو به طور همزمان روسیه و چین در حال تحکیم نفوذ سیاسی و نظامی خود در سراسر این قاره هستند. رقابت تاریخی بین پکن و مسکو در آفریقا از دهه 1960 آغاز شد، زمانی که آنها برای به دست آوردن کنترل بر جنبش های کمونیستی در سراسر جهان و کمک به جنبش های استقلال آفریقا در رقابت بودند(1). اما هم اکنون این دو کشور سیاست اقتصادی بلندمدت و توسعه نقش صنعت نظامی و قدرت نظامی را جایگزین علاقمندی های پیشین خود کردند که می تواند با تشدید رقابت ها بین دو طرف وضعیت ثبات را در قاره آفریقا شکننده نماید.

• منافع چین

مشارکت چین در آفریقا با انگیزه اهداف اقتصادی صورت می پذیرد که بیشتر در طرح بلندپروازانه کمربند و جاده (BRI) بیان شده است. به نظر می رسد علیرغم افزایش نگرانی ها در مورد(BRI)، هم ایالات متحده و هم اتحادیه اروپا در ارائه جایگزینی برای(BRI) در آفریقا به غیر از مخالفت با آن، شکست خورده باشند. در حال حاضر چین با پیشی گرفتن از ایالات متحده و اتحادیه اروپا به بزرگترین شریک تجاری آفریقا و منبع سرمایه گذاری تبدیل شده است. گزارش شده است که شرکت های چینی بین سال های 2013 تا 2023 قراردادهایی به ارزش بیش از 700 میلیارد دلار در آفریقا امضا کرده اند. هفتاد و چهار درصد از کشورهای جهان تا سال 2022 قرارداد یک کمربند و جاده را امضا کرده اند، که از این میزان 94 درصد از کشورهای جنوب صحرای آفریقا و همچنین 85 درصد از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) را شامل می شود(2).

علاوه بر تاثیر اقتصادی، پکن با حفاظت از سرمایه گذاری های قابل توجه خود و حدود 1 میلیون شهروند چینی ساکن در سراسر آفریقا، نفوذ امنیتی خود را گسترش می دهد. چین بیش از 20 سازمان امنیتی خصوصی را در بیش از 30 کشور آفریقایی مانند نیجریه و آفریقای جنوبی مستقر کرده است(3). از آن سو رهبران خودکامه افریقایی امیدوارند از ابتکار کمربند و جاده پکن سود اقتصادی کسب نمایند. تحت این شرایط آنان تجهیزاتی از نسخه های تقویت شده با هوش مصنوعی را خریداری کردند که چین را به یک کشور نظارتی تبدیل کرده است. خدمات امنیتی تاکید پکن بر حفاظت از منافع در حال رشد خود در این قاره را نشان می‌دهد.

در حالی که شرکت‌های امنیتی خصوصی پکن در آفریقا گسترده‌تر می‌شوند، اما از مناطق پرخطر مانند مالی و جمهوری آفریقای مرکزی اجتناب می‌کنند که نشان‌دهنده رویکرد محتاطانه چین برای دخالت مستقیم در مناطق بی‌ثبات است.

اگرچه برای چین، این قاره به دلیل بی ثباتی مالی و امنیتی کشورهای آفریقایی برخی از جذابیت های اقتصادی خود را از دست داده است، اما به دلیل ارزش سیاسی-نظامی اهمیت بیشتری یافته است. مطالعات شورای آتلانتیک نشان می‌دهد که تحریم‌های غرب فروش تسلیحات را برای مسکو سخت‌تر می‌کند و راه را برای تسلیحات ساخت چین بیشتر می‌نماید. در حال حاضر 22 درصد از کل صادرات تسلیحات به کشورهای جنوب صحرای آفریقا را تسلیحات چینی تشکیل می‌دهد که فقط دو درصد کمتر از محموله های نظامی روسیه است(4).

• منافع روسیه

اگرچه نفوذ روسیه در آفریقا هنوز قابل مقایسه با چین و غرب نیست، اما این کشور به طور فزاینده ای از احساسات ضد غربی برای تقویت نفوذ خود در این قاره استفاده می کند. روسیه آفریقا را وسیله ی برای تضعیف سلطه غرب و شریکی احتمالی برای چشم انداز خود از نظم جهانی «چند قطبی» پس از تسلط آمریکا می داند. از این رو تلاش‌های دیپلماتیکی را برای افزایش تعامل در آفریقا، تعمیق همکاری‌های اقتصادی و نظامی و استفاده از کمک‌های نظامی برای تامین منافع خود در این قاره انجام داده است(5).

با وجود انتقاد غرب، بسیاری از رهبران آفریقایی از تلاش های روسیه برای گسترش همکاری های اقتصادی استقبال کرده اند. هدف روسیه حمایت از اقتصاد دوران جنگ با توسعه درآمد از آفریقا است که می تواند از تحریم ها جلوگیری کند. تجارت بین روسیه و آفریقا در شش سال گذشته دو برابر شده است، اگرچه هنوز بسیار کمتر از ارزش و حجم کالاهای مبادله شده بین آفریقا و چین است. با این حال شرکت های انرژی روسیه به طور قابل توجهی در صنایع نفت و گاز این قاره سرمایه گذاری کرده اند. به طوری که تعداد قابل توجهی از ناوگان نفتکش های روسیه در بعضی از کشورهای آفریقایی از جمله لیبی به ثبت رسیده است.

از سوی دیگر روسیه برای تامین تسلیحات و تجهیزات نظامی با بیش از 30 کشور آفریقایی قرارداد امضا کرده است. جنگ آفریقا علیه تروریسم به مسکو بهانه ای برای حمایت از دولت های آفریقایی با فروش تسلیحات و سایر اشکال کمک های نظامی داده است. بر اساس آمارهای موسسه تحقیقات صلح بین المللی استکهلم (SIPRI) در دو دهه گذشته روسیه توانسته است به بزرگترین صادرکننده تسلیحات به آفریقا تبدیل شود و 49 درصد از کل صادرات تسلیحات به آفریقا را به خود اختصاص دهد. در سال 2018، پنج کشور صحرای آفریقا – مالی، نیجر، چاد، بورکینافاسو و موریتانی- از مسکو برای جلوگیری از  نفوذ داعش و القاعده درخواست کمک کردند(6).

در حال حاضر وزارت دفاع روسیه حضور نظامی این کشور در آفریقا را سازماندهی می کند و گروه واگنر را به «سپاه آفریقا» تغییر نام دادند و آنان را تحت کنترل مستقیم خود درآوردند. گروه واگنر/سپاه آفریقا که اولین بار در سال 2018 در جمهوری آفریقای مرکزی مستقر شد، در چندین کشور آفریقایی از جمله بورکینافاسو، نیجر، مالی، سودان و لیبی حضور دارد. آنتون الیزاروف، رهبر سپاه آفریقا، در اوایل سال 2024 اظهار داشت که این واحد از منافع فدراسیون روسیه دفاع خواهد کرد و ما این کار را در هر نقطه از جهان انجام خواهیم داد.

بی تردید بیشترین تهدیدی که ایالات متحده و ناتو در شمال آفریقا با آن روبرو هستند، اتحاد فزاینده بین روسیه و ژنرال خلیفه حفتر، فرمانده ارتش موسوم به ارتش ملی لیبی (LNA) است. امروز، روسیه از پایگاه ها و بنادر هوایی در مناطق تحت کنترل حفتر در شرق لیبی برای تخلیه سلاح و مواد به مقصد ساحل استفاده می کند که در نتیجه جناح جنوبی ناتو را مورد تهدید قرار داده است.

جمع بندی

اکنون آفریقا عرصه ای حیاتی برای گسترش نفوذ ژئوپلیتیکی، سرمایه گذاری های اقتصادی و منافع استراتژیک چین و روسیه به شمار می آید. اگرچه این دو کشور رقابت آشکار را در این قاره دنبال نمی کنند اما اهداف و منافع آنان می تواند باعث ایجاد مشکلاتی شود. چین و روسیه مانند همه کشورها، منافع خود را در خط مقدم سیاست های خود در آفریقا حفظ می کنند اما چین عنصری از همکاری برد-برد در منافع اش را پیگیری می نماید که روسیه فاقد این رویکرد است. مسکو آفریقا را در شرایط بسیار کاربردی تری می بیند و بیشتر بر تضعیف نفوذ غرب، تمرکز دارد. اما رویکرد چین مبتنی بر ابعاد گسترده‌تری است و سرمایه‌گذاری زیرساختی، ظرفیت‌سازی برای دولت‌های آفریقایی و تعامل امنیتی منطقه‌ای را پیگیری می نماید.

هم اینک چین از ایالات متحده و اتحادیه اروپا به عنوان بزرگترین شریک تجاری آفریقا و منبع سرمایه گذاری پیشی گرفته است، در حالی که روسیه به طور فزاینده ای در مشارکت نظامی برای مقابله با نفوذ غرب فعال است. بر اساس گزارش موسسه نظرسنجی جهانی گالوپ، ایالات متحده جایگاه خود را به عنوان تاثیرگذارترین قدرت در آفریقا از دست داده است. اما روسیه در بسیاری از کشورهای جنوب صحرا از نظر رتبه‌بندی محبوبیت، قدرت برتر را دارد.

کارشناسان استدلال می کنند که آمریکا در آفریقا با ارائه کمک های نظامی و امنیتی، استراتژی امنیتی کوتاه مدت را در اولویت قرار داد و بدین ترتیب این رویکرد مؤثر نبوده است. در عین حال، کشورها و موسسات اروپایی قادر به ارائه جایگزین امنیتی نبوده اند، زیرا اختلافات داخلی بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا هماهنگی و اثربخشی سیاست های اتحادیه اروپا را در آفریقا تضعیف کرده است.

در مجموع  ابتکار کمربند و جاده چین که با استقرار پشتوانه امنیتی خصوصی تقویت شده است و استفاده روسیه از پیمانکاران نظامی خصوصی در جهت پیشبرد اهداف خود نشان دهنده تغییرات قابل توجهی در چشم انداز ژئوپلیتیک آفریقا است. از این رو تدریجا شاهد افزایش کنترل شرکت های امنیتی چین بر نظام های اجتماعی آفریقایی، توسعه پایگاههای زمینی و دریایی چین و روسیه در آفریقا، افزایش تحرکات احزاب سیاسی- مذهبی در شرق آفریقا، و رشد افراط گرایی اسلامی و استقرار رژیم های توتالیتر در قسمت های وسیعی از قاره آفریقا خواهیم بود.

کلید واژگان: روسیه، چین، آفریقا، اقتصاد، تسلیحات نظامی، مریم وریج کاظمی

1-https://www.ispionline.it/en/publication/russia-and-china-working-modus-vivendi-in-africa-135837

2- https://www.fpri.org/article/2023/11/the-dragon-and-the-bear-in-africa-stress-testing-chinese-russian-relations

3-https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/footsteps-of-change-rising-influence-of-china-and-russia-in-africa

4-https://www.silobreaker.com/blog/russias-and-chinas-geopolitical-interest-in-africa

5-https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/countering-chinese-and-russian-influence-north-africa

6-https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2024-06-13/china-and-russia-are-crushing-the-us-in-rivalry-for-africa-influence