معصومه محمدی
پژوهشگر حوزه اوراسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح–IPSC
لبنان در حال گذراندن دوران چالش برانگیزی است، حتی اگر با معیارهای لبنان در مورد آنچه «چالش‌انگیز» است مقایسه کنیم؛ به نظر می رسد متحدان قبلی در حال عقب نشینی از حمایت خود و روسیه در حال توسعه روابط استراتژیک با بیروت است. یونان، مصر، امارات متحده عربی، روسیه، عربستان سعودی و ترکیه همگی گام های بزرگی را مستقیماً و از طریق نیات استراتژیک خود برای پیشبرد امنیت انرژی و منافع ژئوپلیتیکی خود در شرق مدیترانه برداشته اند. روسیه که با دریای مدیترانه هم مرز نیست اما یک پایگاه نظامی دریایی در طرطوس (سوریه) دارد، در حال توسعه نفوذ خود در اطراف کشورهای مجاور از جمله لبنان است. روسیه لبنان را بخشی از مسیر سوریه می داند، بنابراین مسکو تلاش خواهد کرد تا برای بازی در زمین لبنان از نفوذ خود در سوریه استفاده کند. از مهم ترین اهداف اصلی روسیه در خاورمیانه گسترش نفوذ خود در منطقه و کنترل منابع انرژی در شرق مدیترانه است.
در چند سال گذشته، روسیه پس از شکست داعش و افزایش ناآرامی‌های داخلی در سوریه، نقش بزرگ‌تری در لبنان بازی کرد. از آنجایی که لبنان میزبان حدود 1.5 میلیون آواره سوری است، روسیه در کمک به حل بحران پناهجویان سوری مهم است. برای برخی از لبنانی ها، روسیه به عنوان نیرویی تلقی می شود که می تواند ثبات ایجاد کند. روسیه همچنین پیشنهاد هماهنگی امنیتی و نظامی و سرمایه گذاری در بخش انرژی توسعه نیافته لبنان را داده است. روسیه اخیراً علاقه بیشتری به امور داخلی لبنان نشان داده است. موضوع بازگشت آوارگان سوری فضای دیگری برای هماهنگی بین دو کشورایجاد کرده است. روسیه پس از دریافت ضمانت از طرف سوری، بازگشت هزاران پناهجوی سوری از لبنان را به سوریه تسهیل کرده است. مقامات نظامی روسیه در روند هماهنگی نقش داشته اند. روس ها همچنین نقش کلیدی در معافیت عودت کنندگان از خدمت سربازی و بررسی امنیتی داشتند. علاوه بر این، برای بسیاری از سیاستمداران لبنانی که مخالف دولت سوریه هستند، روسیه یک میانجی بانفوذ است که قادر به ایجاد یک کانال پشتیبان بین مقامات سوریه و لبنان است. روسیه ممکن است به آنها کمک کند تا نقشی در ثروت مورد انتظار بازسازی سوریه داشته باشند.1
از دیگر موارد چالش برانگیز در ایجاد توسعه روابط میان روسیه و لبنان ؛ فروپاشی اقتصادی-اجتماعی، افزایش تورم و بیکاری، سوء مدیریت سیاست های پولی، و رقیب منافع خارجی، در لبنان است. با این حال، این بار یک چیز متفاوت است: ایالات متحده، عربستان سعودی و امارات علاقه خود را به کمک مالی به بیروت از دست می دهند. در عین حال، علاقه ژئوپلیتیکی کشورهای غیرعربی مانند روسیه و چین به لبنان در حال افزایش است. در عین حال، حضور روسیه در آب‌های مدیترانه شرقی وابستگی اقتصاد سوریه به روسیه را هم به‌طور مستقیم و هم غیرمستقیم بیشتر می‌کند، زیرا روسیه به‌طور بالقوه می‌تواند به پلی برای تحویل کالاهای ایرانی به بازار سوریه تبدیل شود. بنابراین، روسیه نیز افزایش مشارکت با لبنان را راهی برای حفاظت از منافع خود در سوریه می‌داند.بن بست سیاسی و بحران شدید اقتصادی در لبنان، رهبران سیاسی این کشور را بر آن داشته تا به دنبال حمایت سیاسی از مسکو باشند و از شرکت های روسی برای سرمایه گذاری در پروژه های زیرساختی و انرژی در لبنان دعوت کنند. حداقل، آنها به دنبال استفاده از گفت و گو با روسیه برای بهبود قدرت چانه زنی خود و درخواست کمک از غرب هستند. در پس زمینه بحران در لبنان، جریان بازدید از مسکو توسط سیاستمداران لبنانی این سوال را در مورد منافع روسیه در این کشور و توانایی آن برای کمک به ثبات لبنان مطرح می کند. به نظر می رسد روسیه علاقه مند به گسترش نفوذ خود در لبنان است که آن را ادامه مستقیم منافع خود در سوریه و مدیترانه شرقی می داند. مسکو قادر است به لبنان در حل مشکلات خاص، به عنوان مثال، در زمینه سرمایه گذاری در انرژی و واکسیناسیون کمک کند. با این حال واضح است که نمی تواند مشکلات اساسی لبنان را حل کند.2
با توجه به نفوذ روسیه در سوریه، لبنان منطقه ای است که روسیه می تواند به راحتی منافع خود را ارتقا دهد. از دیدگاه روسیه، سوریه و لبنان «ابزارهای مرتبط» در امنیت و اقتصاد هستند، به طوری که بی ثباتی در یکی بر دیگری تأثیر می گذارد. روسیه ابزارهای مختلفی برای تأثیرگذاری بر اوضاع لبنان دارد، تا حدی به این دلیل که نیروهای نظامی روسیه در سوریه، که در سال‌های اخیر در امتداد مرز سوریه و لبنان فعالیت می‌کنند، به منافع امنیتی خود لبنان مرتبط هستند.با این حال، مهم است که توجه داشته باشیم که این علاقه رو به رشد روسیه به امور سیاسی لبنان تنها نتیجه منافع استراتژیک فزاینده این کشور در این کشور است. منافع استراتژیک مسکو پس از کشف تعداد زیادی میدان گازی بزرگ زیر دریا در حوضه شام تشدید شد. شرکت روسی نواتک در حال حاضر بخشی از کنسرسیوم است که شامل شرکت فرانسوی توتال و ENI ایتالیا نیز می شود که اکتشاف نفت و گاز را به نمایندگی از بیروت آغاز کرده است. در عین حال، در میان بسیاری از کشورهای دیگر که ابراز علاقه کرده اند، روسیه نیز علاقه شدیدی به بازسازی بندر بیروت نشان داده است که در نتیجه انفجاری در اوت 2020 با ویرانی گسترده مواجه شد. چندی پیش، در سال 2019، روس نفت روسیه همچنین قراردادی 20 ساله با لبنان امضا کرد که مدیریت عملیاتی تأسیسات ذخیره نفت در بندر طرابلس را تضمین می کند.
این فعالیت‌ها نشان می‌دهد که روسیه نقش فعالی در لبنان ایفا کرده و آن را گسترش سیاست منطقه‌ای خود در قبال سوریه می‌داند. روسیه از طریق شرکت های نفتی دولتی وارد بازار انرژی لبنان شده است. در سال 2018، وزارت انرژی و منابع آب لبنان قرارداد عملیاتی و خدماتی را با شرکت نفت دولتی روسیه روس نفت برای بازسازی، گسترش و بهره برداری از تاسیسات ذخیره نفت در شهر بندری طرابلس امضا کرد. خرید مخازن قدیمی نفت توسط روسیه بخشی از آخرین تلاش کرملین برای اعمال نفوذ خود در شرق مدیترانه از طریق معاملات انرژی است. ایگور سچین، مدیر عامل این شرکت، به گسترش بیشتر همکاری ها با لبنان و اجرای پروژه های بالقوه دیگر در بخش نفت و گاز در این کشور ابراز امیدواری کرد. لبنان که از یک بحران مالی شدید رنج می برد، نیاز مبرمی به سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بخش انرژی و زیرساخت های توسعه نیافته خود دارد.3
با افزایش همکاری با لبنان، روسیه قصد دارد با کاهش رقابت خطوط لوله رقیب، مانند خط لوله دوستی بین ایران، سوریه و عراق، بر شرق مدیترانه تأثیر بگذارد و حتی کنترل کند. رقابت روسیه برای دسترسی به گاز مدیترانه شرقی به سال 2013 باز می گردد، زمانی که روسیه و سوریه توافقنامه ای را امضا کردند که به روسیه اجازه می داد در ازای تلاش های روسیه برای محافظت از رژیم بشار اسد در دمشق، گاز را در سواحل مدیترانه سوریه اکتشاف کند. این قرارداد شامل شرکت انرژی روسیه سایوز نفت گاز بود و 100 میلیون دلار برای اکتشاف اولیه هزینه داشت. علاوه بر این، درست در ماه آوریل، قرارداد دیگری امضا شد که به دو شرکت روسی، کپیتال لیمیتد و ایست مد آمریت اجازه داد تا اکتشاف نفت و گاز در سواحل سوریه را آغاز کنند. این توافق در لبنان و در شرایطی که آب‌های بین لبنان و سوریه مورد مناقشه قرار دارد، اعتراض‌ها را برانگیخت. علاوه بر این، این توافق همچنین روسیه را مستقیماً در برابر کشورهای مجمع گاز مدیترانه شرقی قرار می دهد. با این حال، روسیه این را یک اهرم استراتژیک می بیند که به مسکو این فضا را می دهد تا بخشی از مذاکرات آینده باشد که آینده هیدروکربنی منطقه را تعیین می کند.
با این حال، در میان همه این تحولات یک فرصت نهفته است. علاقه فزاینده روسیه به لبنان نیز می تواند به حوزه همکاری واشنگتن و مسکو تبدیل شود. در حالی که هدف نهایی اینکه چه کسی می تواند در منطقه دارای نفوذ و قدرت باشد، متفاوت خواهد بود زیرا ایالات متحده و روسیه رقبای ژئوپلیتیکی هستند، هیچ یک از آنها نمی خواهند لبنان یک کشور شکست خورده باشد. زیرا هر چشم انداز بی ثباتی بیشتر در خاورمیانه فقط افراط گرایی را تقویت می کند. به همین ترتیب، نه ایالات متحده و نه روسیه خواهان افزایش دیگر رقبای منطقه ای چون ایران نیستند . ایالات متحده به این دلیل که می خواهد با منافع ایران در هلال حاصلخیز و خلیج فارس مقابله کند، و روسیه به دلیل اینکه می خواهد نقشی رهبری در تصمیم گیری در مورد آینده سوریه داشته باشد. متعاقباً، هرگونه همکاری ایالات متحده و روسیه در لبنان چشم اندازها و امکانات همکاری آنها را در زمینه های دیگر با اهمیت منطقه ای و جهانی افزایش می دهد.
از دیگر رقبای منطقه ای برای روسیه ، اسرائیل است .اسرائیل نیاز دارد موضوع لبنان را در گفتگو با مسکو بگنجاند، به ویژه که حزب الله با روسیه روابط رسمی دارد. اسرائیل همچنین باید تأثیر استقرار روسیه در بخش انرژی لبنان را بر برنامه‌های انتقال گاز اسرائیل به اروپا در نظر بگیرد و در عین حال به گفتگوهای خود در مورد لبنان با شرکای خود در غرب ادامه دهد.
علیرغم این واقعیت که برخی ممکن است فکر کنند اسرائیل ممکن است نفوذ احتمالی روسیه را با نگرانی ببیند، برخی در اسرائیل تخمین می‌زنند که تعامل روسیه با حزب‌الله احتمال جنگ با اسرائیل را در آینده نزدیک کاهش می‌دهد و تصور می‌کند که گفت‌وگوی روسیه با حزب الله ، از پاسخ به حملات هوایی اسرائیل جلوگیری کند. این کار آسانی برای مسکو نیست، جایی که به عنوان یک تازه وارد در سیاست لبنان، باید سیاست های خود را متعادل کند و به دنبال شرکای در لبنان بگردد.4
نظارت بر دخالت روسیه در لبنان برای اسرائیل کافی نیست. همچنین لازم است موضوع لبنان در گفتگوهای موجود با مسکو مطرح شود. اسرائیل تا کنون مسکو را تنها برای تئاتر سوریه نشانی مربوطه می‌دانست، در حالی که مدیریت سیاسی در زمینه لبنان از طریق ایالات متحده انجام می‌شد. بنابراین، گسترش گفت‌وگو با روس‌ها به گونه‌ای مهم است که نگرانی‌های اسرائیل در مورد وضعیت لبنان و نقش حزب‌الله – در نظم داخلی لبنان، افزایش تنش با اسرائیل در امتداد مرز لبنان، و استقرار آن در سوریه را شامل شود. در واقع روسیه که روابط رسمی با حزب الله دارد نیز می تواند به عنوان کانالی برای ارسال پیام عمل کند.
موضوع دیگری که باید در نظر گرفته شود این است که آیا و چگونه منافع حیاتی مسکو در حفظ سهم خود از بازار گاز طبیعی اروپا با سرمایه گذاری برای انتقال گاز از مدیترانه شرقی به اروپا که اسرائیل در آن شریک است، همخوانی دارد یا خیر. در عین حال، اسرائیل باید گفتگوهای خود را در مورد وضعیت لبنان و پیامدهای آن برای منطقه با شرکای خود در غرب با تأکید بر ایالات متحده، فرانسه و انگلیس گسترش دهد.
واژگان کلیدی: چشم انداز, آینده, روسیه , روابط , لبنان, معصومه محمدی
1https://www.internationalaffairs.org.au/australianoutlook/the-growing-ussian-interest-in-lebanon/
2https://armenianweekly.com/2021/06/02/russias-interests-in-lebanon-fulfilling-a-middle-eastern-dream/
3https://www.inss.org.il/publication/lebanon-russia/
4https://www.scfr.ir/fa/
