بررسی حضور پناهجویان افغان در پاکستان

مریم وریج کاظمی

 پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

علاوه بر اینکه اشغال افغانستان توسط اتحاد شوروی در دسامبر 1979 و ادامه جنگ، موج های زیادی از پناهجویان افغان را به دنبال سرپناه عمدتاً به پاکستان، ایران، خاورمیانه بزرگ و کشورهای اروپایی فرستاد(1)؛خروج نیروهای ایالات متحده امریکا و ناتو از افغانستان و به دست گرفتن قدرت توسط طالبان در اوت 2021، باعث شد میلیون ها افغان به دلیل تاثیرات ناآرامی های سیاسی و بدتر شدن اقتصاد بر وضعیت معیشت خود از افغانستان خارج و به کشورهای از جمله پاکستان پناهنده شوند(2).از این رو در مقطع کنونی و در کنار عوامل متعدد، می توان عنوان داشت که مهاجران افغان به عامل اصلی در تعیین سیاست پاکستان در افغانستان تبدیل شدند(3).

اگرچه در سال های اخیر، پاکستان سیاست خود را در قبال پناهجویان افغان تغییر داده است و در این راستا از اوایل سال 2017 تا 2022، حدود 90 درصد از مرزهای خود با افغانستان را حصار کشی کرد که عبور از مرزهای رسمی و غیررسمی را دشوارتر نموده است، با این حال به دلیل نفوذپذیری مرزهای مشترک(مرز دیورند)، گذرگاه های برای تردد غیرقانونی همچنان وجود دارند. بدین ترتیب در حال حاضر تقریبا 4میلیون پناهجو افغان در پاکستان به سر می برند که از این تعداد 4/1 میلیون نفر به شکل قانونی در این کشور زندگی می کنند.گزارش ها نشان می دهند که بیش از نیمی (52 درصد) از جمعیت پناهجوی ثبت شده کودکان هستند، از جمله  (15 درصد) زیر چهار سال. تنها 4 درصد از افراد ثبت نام شده 60 سال یا بیشتر سن دارند. زنان، کودکان و افراد مسن 76 درصد از جمعیت را تشکیل می دهند. از این تعداد اکثریت (68 درصد) در مناطق شهری زندگی می کنند و 32 درصد در روستاها و اردوگاه های تعبیه شده برای پناهندگان ساکن هستند. آنچه که مشخص است فرصت های شغلی محدود، هزینه های بالای زندگی، دسترسی محدود به مراقبت های پزشکی و افزایش قیمت ها بقای پناهجویان جدیدالورود افغان در پاکستان را تهدید می کند(4). ضمن اینکه به دلیل سختی همچنین وضعیت نامناسب تامین مواد غذایی و ملزومات اولیه زندگی، تنش بین پناهندگان و جوامع محلی نیز در حال افزایش است.

با این حال پاکستان بیش از 40 سال است که میزبان پناهجویان افغان بوده و امروز میزبان 1.4 میلیون پناهجوی ثبت شده و قانونی است(5) که اکثریت پناهندگان افغان به دنبال سرپناه و امنیت، راهی شمال غربی استان خیبر پختونخوا و یا کلان شهر کراچی می شوند(6). پاکستان سومین کشور میزبان مهاجران در جهان به شمار می آید که بارها تهدید به اخراج پناهجویان افغان کرده است اما به گفته بسیاری از کارشناسان صرفا این اقدام برای گرفتن کمک 85.5 میلیون دلاری از جامعه بین‌المللی و امتیازاتی از افغانستان بوده است. پاکستان به دفعات با ایجاد شرایط اضطراری مصنوعی، کمک کنندگان بین المللی را وادار کرد تا حمایت خود را از پناهجویان افغان در پاکستان افزایش دهند که این تاکتیک بسیار کارایی داشته است. این در حالیست که پاکستان کنوانسیون پناهندگان سازمان ملل متحد – کنوانسیون 1951 ژنو – را امضا نکرده است، بنابراین هیچ مسئولیتی بر عهده دولت پاکستان برای پذیرش افراد یا تمدید هرگونه حمایت از آنها نیست(7).

به هر حال آنچه که از گزارشات رسمی دولت پاکستان برمی آید، تا ژانویه 2022، تقریباً 3 میلیون افغان در پاکستان زندگی می‌کردند، که از این تعداد حدود 1.4 میلیون نفر دارنده کارت گواهی ثبت (POR) هستند، و تقریباً نزدیک به هشت هزار نفر دارای کارت شهروندی افغان (ACC) هستند و تخمین زده می‌شود که هفتصد هزار نفر فاقد مدرک معتبر باشند. دولت پاکستان به دارندگان کارت های POR و ACC حمایت محدودی ارائه می دهد و افغان های بدون مدرک در معرض دستگیری، بازداشت و اخراج قرار می گیرند(8).کارت های هوشمند ابزار حفاظتی ضروری برای پناهندگان افغان است که به آنها مدرک هویت، حق اقامت موقت در پاکستان و آزادی رفت و آمد ارائه می دهد و دسترسی آنها را به برخی خدمات ضروری از جمله آموزش، مراقبت های بهداشتی، بانکداری، اجاره ملک و تسهیلات تسهیل می کنند(9). پاکستان اعلام کرده است که تاکنون بیش از 700000 کارت شناسایی هوشمند جدید صادر شده است که این کارت ها تا 30 ژوئن 2023 معتبر خواهند بود، و حاوی داده های بیومتریک هستند(10).

ضمن اینکه دولت پاکستان به پناهندگان افغان تحت برنامه های دولتی برای شرکت در دوره های کالج و دانشگاه بورسیه های تحصیلی اعطا می کنند و به همه پناهجویان افغان که ثبت نام کرده اند اجازه می دهد تا حساب های بانکی خود را باز نمایند تا از درآمدهایشان محافظت شود و ثبات اقتصادی آنها تضعیف نگردد. در این راستا، عمران خان، نخست‌وزیر وقت پاکستان، در ارتباط با موضوع پناهجویان افغان، سیاست خوبی را در پیش گرفته بود، بدین ترتیب که بلافاصله پس از روی کار آمدن دولتش تلاش کرد تا به پناهندگان افغان متولد پاکستان تابعیت (طبق قانون اساسی پاکستان) اعطا کند، اما احزاب اپوزیسیون به شدت واکنش نشان دادند و خان ​​به سرعت عقب نشینی کرد. مخالفان این طرح اظهار داشتند که علاوه بر نگرانی های جمعیتی و چشم انداز افزایش جمعیت و بیکاری، شواهدی دال بر دست داشتن پناهجویان در تروریسم بخصوص در نواحی هم مرز با افغانستان وجود دارد. البته یکی دیگر از دلایل مخالفت با پیشنهاد تابعیت افغان ها می تواند این باشد که پناهندگان افغان به قومیت پشتون- گروه سنتی حامی حزب خان- تعلق دارند.

اگرچه کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل می‌گوید که تقریباً نیمی از پناهندگان افغان‌ نسل دوم یا سوم هستند که در پاکستان متولد شده‌اند و علاقه چندانی به بازگشت به وطن خود ندارند اما همچنان به عنوان پناهنده طبقه‌بندی می‌شوند که عمدتا این مهاجران تمایل دارند مشاغلی را بپذیرند که پاکستانی‌ها تمایلی به فعالیت در آن ندارند. برخی از مردم محلی پاکستان نیز معتقدند این اشتباه است که افغان ها را یک بار مضاعف اقتصادی بدانیم چرا که آنها به اقتصاد محلی کمک می کنند(11). اگرچه بسیاری از پناهجویان در افغانستان کارگر بودند با این حال برخی از آنها در بخش های دولتی و خصوصی کار می کردند و هم اینک اکثر آنها برای یافتن شغل در پاکستان با مشکل مواجه هستند و مجبور به انجام کارهای کم دستمزد نظیر کارگری در کوره های آجرپزی، خیاطی، رانندگی، نگهبانی و سرایداری شده اند، زیرا هیچ گزینه دیگری ندارند(12). با این حال، نتایج یک پژوهش دانشگاهی نشان می دهد که پناهندگان افغان تأثیر منفی قوی بر رشد اقتصادی پاکستان دارند. این اثر هم در کوتاه مدت و هم در بلندمدت باقی می ماند و نشان می دهد که هجوم پناهندگان باعث کاهش فعالیت واقعی اقتصادی در کشور می شود. در نهایت، این پژوهش نتیجه گیری می کند که میزبانی از پناهندگان هرگز نمی تواند برای اقتصاد پاکستان مفید باشد(13).

البته همواره پناهندگان افغان به اعمال فشار بر خدمات و بازار کار و همچنین افزایش جرم و جنایت و تروریسم متهم می شوند. این در حالیست که پاکستان با مسلح کردن پناهندگان افغان برای به چالش کشیدن همسایه خود از آنها استفاده می کرد که در این راستا برخی از کارشناسان معتقدند دولت پاکستان پناهندگان را برای مبارزه با رژیم های بعدی افغانستان، به ویژه در مناطق مورد مناقشه در امتداد مرز، مسلح کرد. ضمن اینکه جوامع پناهنده بر احزاب سیاسی در انتخابات استانی و ملی پاکستان به دلیل تعلقات قومی تأثیر گذاشتند(14). همچنین کارشناسان اعتقاد دارند که ظهور طالبان می تواند منجر به افزایش جنایات و تروریسم در پاکستان شود که احتمالاً جمعیت پناهجویان در آن دخیل هستند و بدین ترتیب وضعیت پناهندگان افغان، چه در داخل و چه در نواحی هم مرز  با پاکستان، به ابزاری برای معامله در روابط با دولت افغانستان تبدیل خواهد شد. در این راستا یک بررسی نشان می دهد که 57 درصد از پاکستانی ها احساس می کنند که مهاجرت افغان ها باعث افزایش نرخ جرم و جنایت شده و 58 درصد احساس می کنند که این مهاجرت خطر تروریسم را افزایش می دهد(15). در یک مطالعه پژوهشی دیگر، از 150 پاسخ‌دهنده در مورد احتمال دست داشتن پناهجویان افغان در جرایم مختلف سوال شد. در تصور مردم، برخی از پناهجویان افغان به طور فعال در انواع جرایم مانند تروریسم، آدم ربایی، سرقت و غارت، قتل و قاچاق مواد مخدر در شهر کویته شرکت داشتند. آنها همچنین تاکید کردند که رابطه مستقیمی بین شرایط نامناسب اقتصادی پناهندگان افغان و مشارکت آنها در جنایات و خشونت های سازمان یافته وجود دارد(16).

همچنین مطالعات نشان می دهد پناهندگان حاضر در پاکستان میزبان اثرات بالقوه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی و زیست محیطی هستند که هرج و مرج و درگیری را در کشور میزبان ایجاد می کنند. بررسی ها نشان می دهد پاکستان به عنوان دریافت کننده اصلی بیش از چهار میلیون پناهنده پیامدهای دردناکی را بر بدنه اجتماعی خود متحمل شده است. بطوریکه مهاجرت افغان‌ها یکی از عوامل اصلی تروریسم، تورم، معضل کودکان کار، تجارت مواد مخدر، جنگل زدایی و بسیاری از بیماری‌ها مانند فلج اطفال، مالاریا و غیره است. بدین ترتیب تأثیرات اقتصادی و سیاسی-اجتماعی چنین عواملی می تواند باعث ایجاد بیکاری، خشم، تعصبات و بیگانه هراسی در بین مردم محلی شود که جامعه پاکستان را به سمت درگیری و تنش سوق دهد، و در نهایت این پژوهش نتیجه گیری می کند که خروج پناهجویان به حفظ صلح و ثبات در کشور میزبان کمک خواهد کرد(17). از سوی دیگر به عقیده بسیاری از کارشناسان از پیامدهای حضور چهل ساله پناهجویان افغان در پاکستان که کماکان ثابت مانده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد: 

1)- فشار بر منابع اقتصادی-طبیعی پاکستان به دلیل حمایت از میلیون ها مهاجر افغان؛

2)- اصطکاک بین پناهجویان افغان و جمعیت پاکستان به دلیل اختلافات برای زمین، اشتغال، چرای حیوانات، مرتع و مناقشات تامین آب؛

3)- تهدید مستقیم امنیت داخلی و ثبات سیاسی پاکستان، با نقض بی شمار مرزهای غربی و شمال غربی پاکستان(18).

این در حالیست که یک تحقیقات میدانی نشان می دهد که پناهجویان افغان تا حد زیادی در جنایات سازمان یافته و بزرگ آنطوری که مقامات پاکستان ادعا می‌کنند، دست ندارند. چراکه به اعتقاد برخی از مردم، پاکستان برای متقاعد کردن افکار عمومی برای تصمیم آنها در مورد بازگرداندن اجباری به افغانستان و استفاده از آن به عنوان ابزار فشار برای دولت افغانستان، شروع به تبلیغات علیه پناهجویان افغان می کند. ادعا می شود پاکستان بخش بزرگی از جوانان این پناهجویان را برای تروریسم به افغانستان آموزش، تجهیز و می فرستد. بسیاری از آنها برای اهداف اطلاعاتی علیه افغانستان استفاده می شوند که این موضوع در صورت صحت بسیار چالش برانگیز خواهد بود(19). 

به هر روی، دولت‌های پاکستان و افغانستان، از طریق رویکردهای دوجانبه و منطقه‌ای، توافق کرده‌اند که محیطی مساعد برای بازگشت داوطلبانه ایجاد کنند. بر اساس این رویکرد، هر دو دولت مناطقی را برای بازگشت امن و بی خطر مشخص کرده اند و بر اساس قراردادهای مختلف، دولت پاکستان داده های مربوط به پناهجویان افغان را با دولت افغانستان به اشتراک می گذارد تا روند بازگشت داوطلبانه پایدار را تقویت کند(20).

دولت پاکستان بارها اعلام کرد که برای ورود بیش از پیش پناهجویان آماده نیست و در حال بررسی بهترین شیوه مدیریت مهاجران جدید است. در این وضعیت بازگشت «داوطلبانه» به اولویت سیاست دولت تبدیل شده است.  بدین ترتیب در سال 2022، 1178 پناهجوی افغان به افغانستان بازگشته اند که از 1148 افغانی که در مدت مشابه در سال 2021 برگشته اند، بیشتر است. در سال جاری تاکنون، حدود 19 درصد از مهاجران عودت کننده به کابل (218)، 11 درصد به قندوز (125) و 9 درصد به هرات (104) بازگشته اند. عودت کنندگان دلایل اصلی بازگشت را بسته کمکی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، هزینه های زندگی و کمبود فرصت های شغلی در کشور میزبان، پیوستن مجدد به خانواده، بهبود وضعیت امنیتی، و برنامه تخصیص زمین دولتی در افغانستان عنوان کردند(21).

 

جمع بندی

به نظر می رسد ورود پناهجویان افغان به پاکستان علاوه بر فشار حداکثری بر اقتصاد و امنیت ملی همچنین چالش های احتمالی در نحوه اسکان و بحران سلامت که جزو تهدیدات ملی به شمار می آید، در رقابت ژئوپلیتیک میان بازیگران منطقه ای برای کسب مشروعیت داخلی رهبران احزاب در جهت تمرکز بیشتر بر همکاری و یا سازگاری با اتحادهای سیاسی شکل گرفته بر مبنای اقتصاد و تجارت، بسیار مهم و تاثیرگذار باشد. ضمن اینکه حضور پناهجویان افغان در پاکستان را هم می توان از جهت ایجاد  و گسترش هر نوع فعالیت خُرد اقتصادی بخصوص در نواحی مرزی مثبت ارزیابی کرد و هم اینکه با توجه به تضادهای قوی فرهنگی و عدم تفاهمات مذهبی-ایدئولوژیک اکثر پناهجویان با بدنه حاکمیت پاکستان که در حکم یک نیروی رقیب سرسخت عمل می نماید و قادر به اعمال نفوذ قابل توجهی در ارتقاء مشکلات اجتماعی و اقتصادی فزاینده برای دولت های پاکستان و افغانستان هستند، حضور پناهجویان افغان می تواند تبعات منفی نیز در پی داشته باشد. 

کلید واژگان: افغانستان, طالبان, پاکستان, مهاجرت, تنش , بحران,مریم وریج کاظمی

1-https://www.culturalsurvival.org/publications/cultural-survival-quarterly/resettlement-pattern-afghan-refugees-pakistan

2-https://reliefweb.int/report/pakistan/new-appeal-support-afghan-refugees-pakistan

3- DOI:10.1080/03068374.2017.1362871

4- https://thedispatch.com/p/the-impossible-choices-for-pakistans

5-data.unhcr.org/en/country/pak

6-https://interactive.aljazeera.com/aje/2021/afghanistan-refugees-karachi/index.html

7-https://www.devex.com/news/pakistan-faith-groups-restricted-from-supporting-afghan-refugees-101919

8- https://euaa.europa.eu/news-events/euaa-publishes-report-afghan-refugees-pakistan

9-https://reliefweb.int/report/pakistan/government-unhcr-verify-13-million-afghan-refugees-pakistan

10-https://news.un.org/en/story/2022/01/1109062

11-https://news.trust.org/item/20220419101624-lnxrj

12- https://tnnenglish.com/afghan-refugees-bracing-joblessness-and-low-paid-jobs-in-pakistan

13-Amdadullah Baloch,2017, The Economic Effect of Refugee Crises on Neighbouring Host Countries: Empirical Evidence from Pakistan, DOI:10.1111/imig.12389

14- https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/09670106211027464

15- https://www.cgdev.org/blog/us-withdrawal-rights-afghan-refugees-pakistan-hang-balance

16.https://www.researchgate.net/publication/343281765_

17-https://www.khaama.com/study-rejects-massive-involvement-of-afghan-refugees-in-crimes-in-pakistan-02674

18-https://pjia.com.pk/index.php/pjia/article/view/226

19- https://globalcompactrefugees.org/article/how-pakistan-helps-afghans-get-back-their-feet

20- DOI:10.25148/etd.FI14051147

21-https://reliefweb.int/report/pakistan/pakistan-voluntary-repatriation-afghan-refugees-south-west-asia-quarterly-update-april-june-2022