خاطره حمیدی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
حمله روسیه به اوکراین در 24 فوریه 2022 جدی ترین تشدید مناقشه بین مسکو و کیف از سال 2014 است. روسیه اوکراین را حوزه نفوذ می داند و می خواهد که از سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) دور بماند. برای مسکو، گسترش ناتو به سمت شرق یک نگرانی مبرم است. تلاش های اوکراین برای پیوستن به ناتو یک تهدید امنیتی است و برتری روسیه را در “خارج نزدیک” آن به چالش می کشد. از سوی دیگر، اوکراین می‌خواهد روابط نزدیک‌تری با اتحادیه اروپا و ناتو ایجاد کند و در نهایت به هر دو گروه بپیوندید، زیرا از نظر اقتصادی برای این کشور سودآور خواهد بود و پوشش امنیتی را فراهم میکند که برای حفظ حاکمیت و استقلال آن ضروری است. برای اتحادیه اروپا، اوکراین یک شریک بالقوه نه تنها به دلیل پتانسیل اقتصادی، بلکه به عنوان یک حائل امنیتی بین روسیه و اروپای غربی است.
با وجود خطوط ژئوپلیتیکی بحران، ترکیه کشور همسایه با انتخاب های سختی در پاسخ به این درگیری مواجه است. برای آنکارا، این مشکل با پیامدهای گسترده ای برای اقتصاد متلاطم ، روابط آسیب دیده با ایالات متحده و اتحادیه اروپا، مشارکت پیچیده آن با روسیه، و مهمتر از همه، معماری امنیتی منطقه ای در دریای سیاه، روبرو شده است.
واکنش ترکیه به این بحران بر برخی از معضلات پیش روی آنکارا تاکید می کند. در حالی که آنکارا موضع روشنی در برابر استفاده از زور توسط روسیه اتخاذ کرده است، اما همزمان مراقب بوده که بیش از حد به مسکو واکنش خصمانه نشان ندهد. بیانیه مطبوعاتی وزارت خارجه ترکیه در 24 فوریه، بلافاصله پس از اعلام « تجاوز نظامی» روسیه به اوکراین، خاطرنشان کرد که ترکیه «عملیات نظامی را که توسط نیروهای مسلح فدراسیون روسیه علیه اوکراین آغاز شده است را غیرقابل قبول می‌داند و آن را رد میکند». در این بیانیه که به دقت تنظیم شده است تاکید می کند که این حمله “نقض شدید قوانین بین المللی است و تهدیدی جدی برای امنیت منطقه ای و جهانی است”. بیانیه ترکیه بر لزوم احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها تاکید و مخالفت خود را با “تغییر مرزها با استفاده از سلاح” اعلام نمود . در این بیانیه از مسکو خواسته شده تا در اقدامات خود تجدید نظر کند و به حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین احترام بگذارد(1).
آنکارا فعالانه از یک سو با همه طرف‌های درگیر تعامل کرده و از دیگر سو با رهبران منطقه، اعضای اتحادیه اروپا، ناتو و ایالات متحده رایزنی کرده است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین در تماس بوده و از آغاز بحران حداقل سه بار تلفنی با وی صحبت کرده و حمایت ترکیه از وحدت اوکراین و درخواست حمایت از تلاش‌های میانجیگری ترکیه را اعلام کرده است. در 6 مارس، اردوغان با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه نیز گفتگو کرد. به گفته طرف ترک، گفتگوها بر لزوم پایان فوری خصومت ها و آتش بس به دلایل بشردوستانه متمرکز بود. (2) اردوغان ظاهرا میانجیگری ترکیه را برای «هموار کردن راه» برای حل مسالمت آمیز درگیری پیشنهاد کرد. اردوغان در این بین گفتگوهای تلفنی با چند تن از رهبران منطقه ای و بین المللی برای گفتگو در مورد وضعیت در حال توسعه انجام داد.
بررسی دقیق واکنش ترکیه به بحران اوکراین بر چهار بعد سیاست خارجی آن تاکید دارد. اولاً، آنکارا نگران تأثیر آن بر روابط ترکیه و روسیه است. با توجه به شراکت ظریف بین دو کشور، آنکارا نمی خواهد قدمی بردارد که ممکن است به این روابط آسیب برساند. دو طرف در سال های اخیر همکاری های تجاری، انرژی و تجاری دوجانبه را افزایش داده اند. علاوه بر این، ترکیه برای امنیت انرژی خود به واردات گاز روسیه وابسته است و یک سامانه موشکی ضد هوایی اس-400 روسیه را خریداری کرده است که منعکس کننده روابط استراتژیک رو به رشد دو کشور است. علاوه بر این، ترکیه و روسیه در مسائل منطقه‌ای مانند سوریه، لیبی و مناقشه قره‌باغ کوهستانی سهم ویژه ای دارند که در آن درگیر توازن پیچیده‌ای برای مدیریت منافع متفاوت شده‌اند. از دیدگاه آنکارا، روسیه یک همسایه بزرگتر، یک ارتش قوی و یک قدرت بزرگ است که ترکیه با آن منافع مشترکی دارد و آن را برای امنیت اقتصادی و ارضی ترکیه غیرقابل جایگزین می کند. آنکارا همچنین نسبت به اتکا به ناتو و غرب برای امنیت خود، به ویژه پس از تجربیاتش در سوریه، لیبی و شرق مدیترانه، بدبین شده است، رئیس جمهور اردوغان چندین بار در مورد نیاز ترکیه به قوی بودن از نظر اقتصادی و نظامی تاکیدکرده است (3).
ثانیاً ، ترکیه نگرانی هایی در رابطه با روابط خود با قدرت های غربی دارد. در واقع، در طول دهه گذشته، روابط ترکیه با ایالات متحده، ناتو و اتحادیه اروپا با دیدگاه‌های متفاوت در مورد مسائل داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی بی‌شمار دوران پرآشوبی را پشت سر گذاشته است. ترکیه از اتحادیه اروپا به دلیل عدم پیشرفت در تلاش های خود برای الحاق به این اتحادیه ناامید است. از سوی دیگر، این کشور با انتقاد شدید اتحادیه اروپا و اعضای آن به دلیل نقض حقوق بشر و کم رنگ شدن روند دموکراتیک شدن این کشور مواجه شده است. به دلیل اختلافات بر سر ادعاها در شرق مدیترانه نیز، این کشور با اعضای اتحادیه اروپا، به ویژه فرانسه و یونان، سرشاخ شده است. روابط ترکیه و ایالات متحده نیز در دهه گذشته به دلیل مشکلات جدی در روابط دوجانبه آسیب دیده است. یکی از موارد این بود که رئیس جمهور اردوغان نزدیک به شش ماه برای ملاقات با جو بایدن رئیس جمهور آمریکا منتظر ماند. سامانه موشکی خریداری شده توسط این کشور از روسیه از نظر واشنگتن برخلاف شراکت دوجانبه دو کشور است و تعهد ترکیه به ناتو را نقض می کند. از سوی دیگر، ترکیه از حمایت آمریکا از مبارزان کرد در شمال سوریه که آنکارا آن را یک تهدید امنیتی جدی می‌داند و آنان را تروریست می‌داند، از امریکا ناراحت شده است(4).
اما با وجود این مشکلات، آنکارا رایزنی های گسترده ای با اتحادیه اروپا، ناتو و ایالات متحده برای تبادل نظر در مورد بحران اوکراین انجام داده است. در 25 فوریه، رئیس جمهور اردوغان در اجلاس مجازی ناتو شرکت کرد، مقامات ترکیه با همتایان خود در ایالات متحده و اروپا نیز در تماس بوده اند. وندی شرمن، معاون وزیر امور خارجه ایالات متحده، در 5 مارس در آنکارا بود تا با همتایان ترک خود درباره بحران اوکراین گفتگو کند(5).
ثالثاً، نگرانی مهم ترکیه، ژئوپلیتیک منطقه ای در دریای سیاه است. آنکارا با دقت به کنوانسیون 1936 مونترو استناد کرد تا تنگه بسفر را برای عبور کشتی‌های جنگی روسیه به دریا و از آن ببندد. این اقدام پس از درخواست اوکراین از ترکیه برای بستن این تنگه ها ، به عنوان اقدامی خصمانه علیه روسیه تلقی شد و مورد تحسین اتحادیه اروپا و ناتو قرار گرفت.(6) اما این اقدام از دیدگاه روسیه به واکنشی در قالب کنوانسیون مونترو در نظر گرفته شد واز این رو روسیه به این اقدام ترکیه واکنش تندی نشان نداده است.
در نهایت، موضع ترکیه به دلیل روابط قوی اقتصادی و امنیتی با اوکراین پیچیده می شود. شرکت های سازنده تسلیحات دفاعی ترکیه برای تامین پهپادهایی که نیروهای اوکراینی برای مبارزه با نیروهای روسی از آن استفاده میکنند ، با نیروهای مسلح اوکراین معامله می کنند. در پی مناظره رسانه‌ای در مورد این موضوع، آنکارا، ضمن تایید عرضه هواپیماهای بدون سرنشین به اوکراین، به موضع «بی‌طرفانه» ترکیه در قبال این رویداد برای آرام کردن خشم احتمالی روسیه است.
تاکنون، پاسخ آنکارا بدون به خطر انداختن روابط با روسیه یا اوکراین، و در عین حال، عدم اتخاذ موضعی که به روابط با اتحادیه اروپا و ناتو آسیب برساند، خط ظریفی را برای حفظ بی طرفی طی کرده است. ترکیه خود را به عنوان میانجی احتمالی برای خنثی کردن بحران اوکراین معرفی کرده است (7) .ترکیه تنها کشوری است که علاوه بر اسرائیل، در حال حاضر قادر به مشارکت با هر دو کشور درگیر جنگ یعنی روسیه و اوکراین است و با آنها همچنان تبادلات دیپلماتیک دارد و با قدرت های غربی نیز گفتگو می کند. آنکارا به دنبال حمایت بین‌المللی برای تلاش‌های میانجیگری ترکیه است و در صورت موفقیت، این دستاورد بزرگی برای سیاست خارجی رئیس‌جمهور اردوغان تلقی می‌شود که تلاش میکند از کاهش محبوبیت خود در داخل جلوگیری کند. علاوه بر این، این می‌تواند به ترمیم بخشی از آسیب‌های وارده به روابط با ایالات متحده، ناتو و اتحادیه اروپا و ارتقای جایگاه بین‌المللی ترکیه، به عنوان بخشی از تجدید نظر در سیاست خارجی ترکیه کمک کند. این تلاش ها همچنین به شراکت و همکاری موجود ترکیه با روسیه و اوکراین آسیبی نمی رساند.
نتیجه
ترکیه در پی تهاجم روسیه به اوکراین با چالش های جدی مواجه شده است. ترکیه علاوه بر پیامدهای آن بر امنیت منطقه ای و جهانی، نگران پیامدهای این درگیری بر اقتصاد، امنیت و روابط خارجی خود است. این کشور بر روی خط باریکی بین ابراز همبستگی با اوکراین، عدم برداشتن گام هایی برای تضاد و آسیب رساندن به روابط با روسیه و به طور همزمان، تعامل با ایالات متحده، ناتو و اتحادیه اروپا حرکت میکند . این به نفع سیاست خارجی ترکیه است که برای حفظ تعادل ظریف در برابر روسیه و غرب تلاش میکند و در عین حال از ابراز حمایت و همبستگی خود با اوکراین ابایی ندارد.
واژگان كليدي: بحران, اوکراین , معضلات ,سیاست خارجی, ترکیه,,روسيه,,خاطره حمیدی ,روابط بین الملل
منابع
1 . Press Release Regarding the Russian Federation’s Military Operation Against Ukraine”, Ministry of Foreign Affairs, Republic of Turkey, No. 62, 24 February 2022.
2 . President @RTErdogan Spoke by Phone with President Vladimir Putin of Russia”, (official handle of Presidency of the Republic of Turkey), 6 March 2022, 5:44 PM.
3 . “Türkiye Must be Strong with its Economy and Military”, Presidency of the Republic of Turkey, 3 March 2022.
- Md. Muddassir Quamar, “Turkey and the Tensions in the Eastern Mediterranean”, West Asia Watch, July–September 2020, Vol. 3, No. 3, pp. 3–5.
- “NATO should have Taken a More Decisive Step”, Presidency of the Republic of Turkey, 25 February 2022.
- Serkan Demirtaş, “EU Praises Turkey’s Role in Ukraine, Proposes Cooperation”, Hurriyet Daily News, 7 March 2022.
- “Ukrainian, Russian FMs to Meet in Turkey, FM Çavuşoğlu Says”, Daily Sabah, 7 March 2022.
