ژئوپلیتیک تغییرات آب و هوایی در یمن

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

یمن یکی از خشک ترین مناطق جهان شناخته می شود بنابراین از آسیب پذیرترین مناطق در برابر تغییرات آب و هوایی به شمار می آید. پیامدهای مرتبط با تغییرات آب و هوایی در یمن شامل دمای شدید، سیل، رانش زمین، شیوع ناگهانی بیماری و آفات، تغییر الگوهای بارندگی، فراوانی و شدت طوفان، افزایش سطح آب دریا و خشکسالی است(1).

 با توجه به اینکه بیش از 75 درصد از جمعیت یمن در روستاها به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند(2)، از این رو تدوام زیست این جمعیت متاثر از پیامدهای تغییرات آب و هوایی است. به طور مثال، حدود صدهزار خانواده یمنی به زنبورداری وابسته اند و طی دهه گذشته زنبورداری در یمن تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی، از جمله نوسانات بارندگی، افزایش دما، افزایش فعالیت های انسانی به ویژه در مناطق شهری و پیامدهای درگیری و جنگ قرار گرفته است(3) و پیش بینی می شود درآمد حاصل از زنبورداری حدود 30 درصد کاهش یابد. همچنین در دهه های اخیر سطح زیر کشت گیاه قات کاهش یافته است این گیاه که به عنوان یک محرک ملایم توسط بسیاری در یمن جویده می شود، سنگ بنای اقتصاد یمن است که تقریباً نیمی از منابع آب زیرزمینی را مصرف می کند(4) از این رو تغییرات آب و هوایی به شدت بر روی درآمد حاصل از آن تاثیر می گذارد. از سوی دیگر بیش از 5 میلیون اصله درخت از سال 2018 قطع شده اند. سالانه بیش از 889000 درخت برای سوخت نانوایی ها و رستوران ها تنها در صنعا از بین می روند(5). برای نشان دادن میزان خسارت، یک بررسی نشان داد که بیش از 860000 درخت در سال تنها برای تامین 722 نانوایی در صنعا قطع می‌شود که معادل 213 کیلومتر مربع  از 3.3 درصد مساحت جنگل است. 

لازم به ذکر است قطع درختان و فرسایش خاک با تغییر الگوهای بارندگی و فراوانی بارندگی‌های شدید احتمال وقوع سیل های ویرانگر را افزایش می دهد. این در حالیست که در ماه های اخیر سیل تأثیر مخربی بر بخش کشاورزی داشته است، ضمن اینکه محصولات کشاورزی را از بین برده، بقایای تسلیحات جنگی را نیز به مناطق کشاورزی منتقل کرده است. بدین ترتیب سیلاب در نتیجه پیامدهای تغییرات آب و هوایی ناامنی در یمن را تشدید می‌کند و زمین‌های کشاورزی را از بین می‌برد و منابع آب آشامیدنی سالم را نابود می کند. این شرایط میلیون ها نفر را در آستانه قحطی و ناامنی غذایی قرار می دهد از این رو سوءتغذیه در یمن رو به افزایش است(6). 

از سوی دیگر بحران و جنگ داخلی نیز توانسته به دو صورت اکوسیستم را در یمن تحت تاثیر قرار دهد و پیامدهای تغییرات آب و هوایی را تشدید کند:

1)-طرف‌های درگیر به دنبال راه‌حل‌هایی برای کمبود آب و غذا نیستند و به دلیل وابستگی به کمک‌های خارجی، فعالیت‌های کشاورزی را که خانواده‌های روستایی را در مسیر پایداری اقتصادی قرار می‌دهد، تشویق نمی‌کنند.

2)-اختلافات درونی در یمن به مسائل حقوقی زمین و آب مرتبط است و اغلب مناقشات بر سر این حقوق مانع استفاده از منابع آب و زمین برای منافع عمومی می شود. عدم اقدام در قبال کمبود منابع و مناقشات بر سر این منابع به نوبه خود بار سنگینی بر اکوسیستم ها وارد می کند و کشور را در مسیر بدتر شدن شرایط آب و هوایی قرار می دهد.

 در شرایط کنونی، یمن که همیشه متکی بر کشاورزی بوده، در حال تبدیل شدن به یک جامعه مصرف گرا و وابسته به کمک های بشردوستانه است و این موضع پیامدهای ژئوپلیتیکی مخربی را به همراه دارد(7) . قیمت‌ بالای جهانی غذا ناشی از تغییرات آب و هوایی باعث کاهش رشد تولید ناخالص داخلی یمن، کاهش درآمد واقعی خانوارها و افزایش تعداد افراد گرسنه می‌شود(8). از سوی دیگرکمبود آب در یمن که با تغییرات آب و هوایی تشدید شده است، ممکن است عامل مهمی در زمینه بی ثباتی یمن و تدوام و تشدید درگیری های داخلی-منطقه ای شود. سه دلیل اصلی برای کمبود آب در یمن وجود دارد:

1)-اولین مورد رشد سریع جمعیت است که به طور متوسط 3 درصد در سال می باشد؛

2)- استفاده از پمپ های دیزلی در طول قرن بیستم تحول بزرگی در حفاری چاه های عمیق برای آبیاری به شمار می آید که مساحت اراضی آبیاری توسط چاه ها از 37000 هکتار در دهه 1970 به بیش از 400000 هکتار در دهه اول این قرن افزایش یافت که توانست از حجم آب های زیرزمینی بکاهد؛

3)-کمبود آب ناشی از تغییر الگوهای بارندگی است، بارش های شدید باعث کاهش آب می شود زیرا از بین رفتن خاک سطحی مانع از جذب جریان ها می شود (9).

در سال 2020، سیلاب بیش از 170 نفر را در سراسر کشور کُشت. در سال 2021، دو سیل پشت سر هم هزاران خانواده یمنی را به خصوص در عدن تحت تأثیر قرار داد. بندر استراتژیک عدن ششمین شهر آسیب پذیر در جهان در برابر افزایش سطح دریا و افزایش طوفان است(10). این در حالیست که تشدید موج طوفان ممکن است مرگ و میر در گونه های ماهی با ارزش تجاری بالا را افزایش دهد و سهم 2.4 درصدی تولید ناخالص داخلی صنعت شیلات را کاهش دهد و زندگی هشتاد هزار ماهیگیر که به آن متکی هستند را آسیب پذیرتر کند(11).

ضمن اینکه صدهزار پناهجو از سومالی و اتیوپی در یمن زندگی می کنند که تلفیق جریان آوارگان داخلی و مهاجران در جوامع میزبان، فشار بر غذا، مسکن و خدمات اساسی مانند آب، انرژی و مراقبت‌های بهداشتی و همچنین رقابت بر سر کمک‌های بشردوستانه را افزایش می‌دهد. این مسئله می تواند تأثیر نامطلوبی بر انسجام اجتماعی داشته باشد و در برخی موارد به درگیری محلی کمک کند و تاثیرات ژئوپلیتیکی بر فضای پیرامونی یمن داشته باشد(12). چراکه احتمال درگیری‌های مسلحانه با وقوع فاجعه‌های مرتبط با تغییرات آب‌وهوایی در کشورهایی که از لحاظ قومیتی تقسیم‌بندی شده‌اند و میزبان مهاجرین نیز هستند افزایش می‌یابد. در واقع درگیری های قبیله ای-فرقه ای، درگیری های سیاسی در جوامعی مانند یمن بحران های ژئوپلیتیکی را تشدید و کشورهای پیرامونی را آسیب پذیر می کنند. البته جنگل زدایی، شکار غیرقانونی و آلودگی مرتبط با فعالیت های نظامی، ضمن اینکه به عمیق تر شدن بحران آب‌وهوایی کمک فراوانی کرده است باعث ایجاد موج‌های جدیدی از جابجایی داخلی شده است به طوری که بسیاری از مردم به مناطقی که منابع طبیعی در آنجا در حال کاهش است، نقل مکان کرده‌اند که به نوبه خود به عاملی برای تنش‌ها در آینده تبدیل خواهد شد.

اگرچه پنج منطقه جغرافیایی یمن یعنی تعز، عدن، صنعا، حضرموت و حدیده مجموعه ای از مشکلات زیست محیطی مرتبط با اقلیم را داشته اند، در این بین گروه های محلی نیز در تعز و صنعا به شدت درگیر تصرف غیرقانونی زمین و استخراج و تصاحب آب های زیرزمینی بودند. حتی در منطقه صعده، یکی از غنی‌ترین مناطق یمن برای کشاورزی که تغییرات آب و هوایی آن را به زمین‌های بایر تبدیل کرده است. 

همچنین درگیری و جنگ باعث از بین رفتن زیرساخت های بهداشتی و آب شیرین، از جمله سدها، مخازن، و کارخانه های آب شیرین کُن شد و به قطع منبع آب برای میلیون‌ها نفر و گسترش بیماری‌های واگیر از طریق آب، مانند وبا کمک کرده است(13). البته مشکلات آب یمن قبل از جنگ داخلی وجود داشت و پس از جنگ نیز باقی خواهد ماند(14). ناامنی آب یک نگرانی دائمی برای یمنی ها به ویژه زنان و دخترانی است که مسئولیت جمع آوری آب را بر عهده دارند(15). در مجموع این کشور فاقد سیاست های مدیریت زیست محیطی و استراتژی های سازگاری با تغییرات آب و هوایی است(16). ناامنی شدید غذایی و کمبود آب، بحران نابرابری جنسیتی، فقر گسترده، و فقدان رشد اقتصادی در یمن، همگی با درگیری‌های مسلحانه که از سال 2014 آغاز شد، ترکیب شده‌اند. فاجعه آب و هوایی در سال 2022 بیش از پنج میلیون نفر را به طور مستقیم تحت تأثیر قرار داده و بحران انسانی را تشدید کرد که منجر به افزایش جمعیت و جابجایی میلیون ها نفر شده است که در نهایت می تواند موجب بروز تدریجی بحران و تنش ژئوپلیتیکی در یمن و کشورهای همسایه این کشور شود(17).

چشم انداز

به نظر می رسد پیامدهای تغییرات اقلیمی به خصوص کمبود بارش در نتیجه عدم وجود جریان‌های آب سطحی و سفره‌های آب زیرزمینی، امنیت غذایی و زیستی را در یمن از بین خواهد برد . با توجه به نبود زیرساخت های مناسب، دولت قادر به مقابله با تغییرات آب و هوایی و پیامدهای ژئوپلیتیکی ناشی از آن از جمله جنگ داخلی همراه با جابه جایی گسترده جوامع محلی، ظهور هسته های تروریستی در مناطق استراتژیک ساحلی و پیوند با آن سوی مرزهای خشکی و دریایی، وابستگی شدید به نهادها و موسسات بین‌المللی در جهت رفع نیازهای اولیه کشور، بی نظمی داخلی و نادیده گرفته شدن قوانین ملی، نیست. 

لذا بحران اکولوژیکی و زیست محیطی، نسبت به درگیری و تنش سیاسی-امنیتی-قبیله ای در یمن از توان مضاعفی برای شکنندگی دولت مرکزی برخوردار است، مداخله بازیگران خارجی را تقویت می کند و آینده امنیتی را بسیار خطرناک خواهد کرد.

کلید واژگان: یمن, تغییرات ,آب و هوایی, امنیت,آب, مریم وریج کاظمی

1-https://climateknowledgeportal.worldbank.org/country/yemen-rep/vulnerability

2-https://www.adaptation-undp.org/explore/arab-states/yemen

3-https://carnegieendowment.org/sada/89104

4-https://carnegieendowment.org/sada/89763

5-https://www.icrc.org/en/document/yemen-conflict-and-climate-crises-push-farmers-breaking-point

6-https://reliefweb.int/report/yemen/yemen-s-climate-crisis-threatening-lives-livelihoods-and-culture

7-https://www.commonspace.eu/young-voices/climate-change-yemen-risks-realities-and-solutions

8-https://www.ifpri.org/publication/climate-change-and-floods-yemen-impacts-food-security-and-options-adaptation

9-https://tcf.org/content/report/yemens-environmental-crisis-biggest-risk-future/

10-https://south24.net/news/newse.php?nid=3021

11-https://www.preventionweb.net/news/yemeni-city-looks-ancient-past-survive-climate-change

12-https://peoplesdispatch.org/2023/06/19/climate-change-is-intensifying-humanitarian-crisis-in-war-affected-yemen

13-https://www.yemenpolicy.org/yemens-forgotten-environmental-crisis-can-further-complicate-peacebuilding-efforts

14-https://climateandsecurity.org/2016/08/a-storm-without-rain-yemen-water-climate-change-and-conflict

15-https://www.undp.org/yemen/blog/yemeni-women-enhanced-resilience-climate-change-leading-yemen%E2%80%99s-future

16-https://impakter.com/the-impact-of-conflict-on-climate-change-adaptation-in-yemen

17-https://www.climatelinks.org/countries/yemen