چالش ها و فرصت های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی چین در قطب جنوب

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

چین در سال ۱۹۸۳ معاهده قطب جنوب (Antarctic Treaty)(1) را امضا کرد و در سال ۱۹۸۵ به یکی از اعضای مشورتی این معاهده تبدیل شد و در دهه های پس از آن به طور مداوم برای بهبود زیرساخت ها، سیاست ها و تحقیقات علمی فعالیت خود را در قطب جنوب ادامه داده است.

چین پس از تأسیس اولین ایستگاه تحقیقاتی خود به نام «دیوار بزرگ» (1985)، به عنوان عضو مشورتی معاهده قطب جنوب دست یافت. از 20 نوامبر 1984 یعنی اولین باری که چین تیم تحقیقاتی خود را به سمت قطب جنوب اعزام کرد، این کشور در رقابت با جهان غرب جهت سرمایه گذاری در قاره قطب جنوب بود. قطب جنوب منطقه مورد علاقه چین به عنوان منبع اعتبار ملی و علمی، تجزیه و تحلیل آب و هوا، ذخایر ماهی و ذخایر بالقوه گاز طبیعی و معدنی است. «شی جین پینگ» رئیس جمهور چین اعلام کرد که کشورش به دنبال تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ قطبی است و از سال 2011 در هر برنامه پنج ساله، قطب جنوب را به عنوان «مرز استراتژیک جدید» توصیف می کند. در 10 سپتامبر 2018، سیزدهمین کمیته دائمی کنگره ملی خلق، این کشور برنامه های قانونی خود در قاره قطب جنوب، از جمله قانون فعالیت ها در این قاره و حفاظت از محیط زیست را منتشر کرد.

در سال 2006، ارتش آزادیبخش خلق چین، به منظور بیان اهداف استراتژیک اش نقشه جهان عمودی چین (شامل هر دو قطب شمال و قطب جنوب) را به عنوان یک نقشه نظامی رسمی تعیین کرد و قاره قطب جنوب را در جلو و مرکز قرار داد. در خصوص نقشه قطب شمال نیز چین در مرکز نقشه قرار گرفته که از نظر بصری بر آسیا و اقیانوسیه تسلط دارد. از آن سو در این نقشه ایالات متحده در حاشیه قرار می گیرد و اروپا کوچکتر از حد واقعی خود در نظر گرفته شده است(2).

مواضع چین جهت تسلط بر قطب جنوب

چین در حال اجرای یک استراتژی بلند مدت برای کنترل حوزه های استراتژیک قطب جنوب، از جمله مناطقی با منابع طبیعی حیاتی است. از این رو مخارج سالانه آن در قطب جنوب و اقیانوس جنوبی سه برابر آن چیزی است که در قطب شمال خرج می کند. در این راستا چین دارای پنج ایستگاه و هفتمین ناوگان یخ شکن بزرگ در قطب جنوب است.

با توجه به اینکه اقتصاد چین به واردات انرژی، مواد خام و مواد غذایی و صادرات تولیدی وابسته است، و شیلات کریل اقیانوس منجمد جنوبی بزرگترین منبع پروتئین روی زمین است همچنین منابع نفتی و معدنی قابل توجهی در منطقه وجود دارد. از این رو، چین این منابع را هدف قرار داده تا جریان ورودی غذا برای جمعیت خود و مواد اولیه صنعتی را برای اقتصادش حفظ کند.

چین برای سال‌های متمادی از «خطوط ارتباطی دریایی» و نیروی دریایی برای نظامی‌سازی غیرقانونی آب‌های بین‌المللی در دریای چین جنوبی و انجام «ماهیگیری غیرقانونی، گزارش‌نشده و غیرقانونی» در اطراف جزایر گالاپاگوس استفاده کرده است. احتمال اینکه این استراتژی در قطب جنوب و اطراف آن نیز مورد استفاده قرار گیرد، دور از ذهن نیست.

علاوه بر این، جغرافیای چین همراه با وابستگی آن به واردات و صادرات دریایی، خطوط ارتباطی دریایی را به یک نگرانی استراتژیک برای این کشور در سطح جهانی تبدیل می کند. با توجه به اینکه چین مدت‌هاست که به دنبال تقویت و تنوع بخشیدن به شبکه تجارت جهانی خود است که معروف‌ترین آن «ابتکار کمربند و جاده» است. اقیانوس منجمد جنوبی سه مسیر بالقوه جدید برای تجارت از طریق آب های جنوب استرالیا، آفریقای جنوبی و شیلی فراهم می کند. انگیزه ای که می تواند برای تسلط بر قطب جنوب و آب های اقیانوس منجمد جنوبی کافی باشد.

کارشناسان بلوک غرب معتقدند ایالات متحده همراه با شرکای منطقه ای خود برای مقابله با چین در قطب جنوب باید توانایی ها و فعالیت های قطبی اش در قطب جنوب را برای حضور مداوم و حفظ نظم بین المللی مبتنی بر قوانین، از جمله سیستم معاهده قطب جنوب، تقویت کند. بدین ترتیب مقابله بلوک غرب با چین از طریق بازدارندگی یکپارچه همچنین همکاری و هماهنگی با نیروی دریایی خارجی، گارد ساحلی ایالات متحده و سایر آژانس های اجرایی برای بهینه سازی طراحی و اجرای برنامه های موثر بازدارندگی و بهبود فرآیند دریافت و پاسخ به گزارش های فعالیت غیرقانونی، تحقیقات و زیرساخت های قانونی برای رسیدگی به پرونده های ماهیگیری مدنظر مقامات غربی امکان پذیر است(3).

نگرانی های بلوک غرب در مورد حضور چین در قطب جنوب

تنش های امنیتی و کنترل نظامی بر گذرگاه دریک

افزایش مشارکت چین در قطب جنوب نیز نگرانی های امنیتی را برای ایالات متحده و متحدانش به همراه دارد. به عنوان مثال، مقامات ارشد نیروی دریایی ارتش چین تاکید می کنند که وضعیت «مشترکات جهانی» قطب جنوب باید به چین حق فرصت های اقتصادی در منطقه را بدهد. از سوی دیگر چین تجهیزات دو منظوره «بیدو» را در ایستگاه های قطب جنوب نصب کرده است تا دقت نقشه های آب و هوا را بهبود بخشد. این در حالیست که چنین فناوری می‌تواند دقت موشک‌های بالستیک را بهبود بخشد و به موازات آن به گسترش پایگاه‌های حسگر چینی در آمریکای جنوبی بیانجامد. در همین حال، سفر «اژدهای دوقلو» در سال 2019 با این نگرانی مواجه شد که یخ‌شکن‌ها به‌طور مخفیانه با ادوات و پرسنل نظامی تجهیز شدند.

در زمان پیوستن چین به سیستم معاهده قطب جنوب این کشور به طور قابل توجهی در تجهیز پایگاه، ارتباطات، یخ شکن ها و قابلیت های پشتیبانی لجستیک در قطب جنوب سرمایه گذاری کرده است. تقریبا این اتفاق آرا در میان کارشناسان غربی وجود دارد که این سرمایه‌گذاری‌ها فقط برای اهداف صلح‌آمیز یا تحقیقات علمی در نظر گرفته نشده‌اند. ضمن اینکه آنها معتقدند چین بر خلاف سیستم معاهده قطب جنوب، بر حوزه‌های استراتژیک قاره جنوبی مسلط شد و اقیانوس منجمد جنوبی و قطب جنوب را به منطقه خاکستری رقابت قدرت‌های بزرگ تبدیل کرده است.

به گفته کارشناسان غربی، کشتی‌هایی که در پاناما و کانال سوئز حرکت می‌کنند با چالش‌هایی از جمله کاهش سطح آب ناشی از خشکسالی و تغییرات آب و هوایی مواجه هستند. این امر کانال ها را مجبور به کاهش حداکثر عمق برای کشتی ها می کند که منجر به کاهش ترافیک دریایی می شود. از این رو گذرگاه دریک، یک توده آبی متلاطم که بین آمریکای جنوبی و ایستگاه دیوار بزرگ چین در قطب جنوب قرار دارد، ممکن است به مسیر جایگزین محبوب‌تری برای چین در آینده تبدیل شود.کارشناسان تاکید می کنند چین 10 سال گذشته را صرف ایجاد زیرساخت ها در شیلی و بخش هایی از آرژانتین کرده است که به آنها توانایی کنترل گذرگاه دریک را می دهد. چین می توانند گذرگاه دریک را به هر طریقی از جمله با کشتی های خود مسدود نمایند و یا کنترل تزانزیت در آنجا را به دست بگیرد.

اما کارشناسان چینی می گویند اگرچه روسای جمهور جدید آرژانتین و شیلی خواهان سرمایه‌گذاری چین هستند اما نسبت به تعامل امنیتی محتاطانه عمل می کنند. آرژانتین اخیرا از پیوستن به «گروه بریکس» به رهبری چین خودداری کرد و شیلی یک زیردریایی را برای نظارت بر ماهیگیری غیرقانونی چینی در آبهای خود فرستاد. در مقابل، ایالات متحده تمرینات جنگ دریایی دوسالانه با شیلی و یک رزمایش دریایی سالانه با چندین نیروی دریایی منطقه ای دارد. از این رو نگرانی ها در مورد کنترل نظامی چین در آینده بر گذرگاه دریک بیش از حد بزرگ نمایی شده است. از نظر آنها چین باید بر روی کنترل آب های نزدیک به چین متمرکز باشد نه گذرگاه دریک(4).

چالش استرالیا

از منظر کارشناسان غربی اگرچه اقدامات پکن در قطب جنوب ممکن است آشکارا معاهده قطب جنوب را نقض نکند، اما عملا اصول آن و در نتیجه منافع استراتژیک استرالیا را تضعیف می نماید. به گفته کارشناسان استرالیایی در حال حاضر، چین به طرز ماهرانه ای در حال هدایت سیستم معاهده قطب برای به چالش کشیدن وضعیت موجود بدون نقض صریح معاهده است.

ضمن اینکه کارشناسان هشدار دادند که گسترش فعالیت چین در قطب جنوب همراه با انفعال استرالیا و کمبود بودجه می تواند منجر به افزایش حضور استراتژیک پکن در قاره قطب جنوب شود. افتتاح پنجمین ایستگاه تحقیقاتی چین یعنی«کویین لینگ» در قطب جنوب زنگ خطر را در مورد تهدیدات امنیتی احتمالی در آستانه جنوبی استرالیا به صدا درآورد.

لازم به ذکر است چین پنج ایستگاه تحقیقاتی در قطب جنوب دارد که سه تای آنها در قلمرو قطب جنوب استرالیا قرار گرفته است. این ایستگاه ها دارای ایستگاه های زمینی ماهواره ای و فناوری است و پکن اصرار دارد که آنها را در حمایت از فعالیت های علمی خود در قطب جنوب مستقر کرده است.

کارشناسان می گویند ایستگاه «کویین لینگ» (۲۰۲۴) می تواند به رابطی دیگری در شبکه ناوبری «بیدو» وابسته به ارتش چین تبدیل شود و برای نظارت بر ارتباطات استرالیا و نیوزیلند مورد استفاده قرار گیرد. این در حالیست که کارشناسان چینی تاکید دارند که «کویین لینگ» از استرالیا و نیوزیلند بسیار دور است و نمی تواند بر ارتباطات آنها نظارت کند(5).

صید بی رویه محصولات دریایی

از نظر صنعت شیلات، چین به طور فعال به کریل قطب جنوب به عنوان آخرین منبع حیات دریایی دست نخورده روی این سیاره علاقه مند بوده است. از این رو شاهد افزایش ماهیگیری کریل از جانب این کشور هستیم موضوعی که حافظان محیط زیست و دانشمندان را نگران کرده است که خواستار کنترل شدیدتر جمعیت کریل ها هستند. در حالی که فعالیت‌های ماهیگیری فعلی چین در نزدیکی قطب جنوب محدود به نظر می رسد، ظهور ناوگان ماهیگیری عظیم در سراسر آمریکای جنوبی نشانه نگران‌کننده‌ای از حضور چشمگیر چین در آینده نزدیک در آبهای قطب جنوب است.

استخراج معادن و منابع طبیعی

بحث دیگر در مورد استخراج معادن در قطب جنوب توسط چین است. به گفته کارشناسان چینی، استخراج معادن در قطب جنوب توسط چین بعید به نظر می رسد. پروتکل مادرید به رهبری «باب هاوک»، نخست وزیر فقید استرالیا، در سال 1991 تصویب و در سال 1998 لازم الاجرا شد. ماده 7 این پروتکل بیان می کند که «هر گونه فعالیت مربوط به منابع معدنی در قطب جنوب، غیر از تحقیقات علمی، ممنوع است». چین پروتکل مادرید را در سال 1998 تصویب کرد، به این معنی که از منظر حقوق بین‌الملل، پکن به ممنوعیت استخراج معادن پایبند خواهد بود. لازم به ذکر است، زمانی که چین برای اولین بار در سال 2017 میزبان نشست مشورتی پیمان قطب جنوب بود، «ژانگ یسویی»، معاون وزیر امور خارجه وقت، تمایل چین برای حمایت از ممنوعیت استخراج معدن در قاره قطب جنوب را تکرار کرد.

آنچه که مشخص است در آینده، انجام استخراج معادن در قطب جنوب از نظر تجاری مقرون به صرفه نیست. پیش بینی اینکه چین آشکارا تعهد خود تحت پروتکل مادرید را نقض کرده و استخراج معادن را در قاره ای دور از خاکش آغاز کند، دشوار است تا زمانی که تغییر دهنده بازی وجود داشته باشد و یا پیشرفت قابل توجهی در فناوری معدن یا کشف مواد معدنی که برای اقتصاد جهان ضروری هستند، به وجود آید.

اما به عقیده کارشناسان غربی، چین در صورت نقض معاهده قطب جنوب، همچنین برای ادعای حاکمیت می تواند خود را برای زمانی آماده کند که در آن تلاش برای استخراج مواد معدنی و منابع وجود داشته باشد. ضمن اینکه پتانسیل جنگ های آبی– با توجه به 70 درصد از آب شیرین محبوس زمین در قطب جنوب وجود دارد–، این ادعاها را در هاله ای از ابهام خواهد برد(6).

کلید واژگان: قطب جنوب، چین، ژئوپلیتیک، ژئواکونومی، مریم وریج کاظمی

منابع

1. https://ats.aq/documents/keydocs/vol_1/vol1_2_AT_Antarctic_Treaty_e.pdf

2–مریم وریج کاظمی، استراتژی قدرت ها در قطب شمال، انتشارات دانشگاه فرماندهی و ستاد آجا(دافوس)(1403).

3-https://www.usni.org/magazines/proceedings/2024/august/keeping-china-bay-antarctic

4-https://www.aspi.org.au/report/ice-panda-navigating-chinas-hybrid-antarctic-agenda

5-https://www.csis.org/analysis/great-power-competition-comes-south-pole

6– https://www.rnz.co.nz/news/world/509502/as-china-ramps-up-its-presence-in-antarctica-analysts-say-australia-is-asleep-at-the-wheel