فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر، مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
بازیگران خارجی در لیبی با نقض اصول بنیادین عدم مداخله در حقوق بین‌المللی کشورها ، موجب از بین رفتن حاکمیت ، جنگ و عدم امنیت منطقه ای شده اند.
اهداف بازیگران خارجی در لیبی
بازیگران منطقه ای با نقض حاکمیت و تمامیت ارضی لیبی به دنبال موقعیت استراتژیک و منابع فراوان نفت در این کشور هستند.
روسیه برای راه یافتن به آفریقا و تقویت نیروهای نظامی خود در امتداد سواحل جنوبی مدیترانه زیر پوشش گروه واگنر وارد لیبی شده است.این گروه در راستای منافع راهبردی روسیه هر نوع عملیات نظامی را در لیبی انجام داده اند. پیام دولت روسیه مبنی بر احترام به منافع همه عوامل خارجی برای پایان دادن به جنگ داخلی، تاکید بر منافع این کشور در لیبی است. روسیه چون به دو بازیگر رقیب صحنه بحران سیاسی لیبی ، مصر و ترکیه معامله تسلیحاتی دارد، لذا کمتر درتیررس مداخله گری قرار دارد.
دولت ترکیه 4 هدف را با حضور در لیبی دنبال می کند:
الف) ایجاد یک مرز آبی در شرق مدیترانه با توافق نامه ترسیم مرزهای آبی بین ترکیه و لیبی برای استفاده از ذخیره های عظیم نفت و گاز این منطقه .
ب) گسترش و نفوذ در شمال و شرق آفریقا
ج) محکم کردن جایگاهش در لیبی با فشار بر روسیه برای مستحکم کردن حضور نظامی خود در مقابل کردهای سوریه
د) تقویت اخوان مسلمین
دولت مصر به دلیل همجواری با لیبی ، نسبت به سرنوشت این کشور خصوصا به منطقه استراتژیک و نفت خیز سرت-الجفره حساسیت دارد.حضور این کشور در لیبی از دو جهت قابل بررسی است:
الف)مصر شهر سرت را جزء خط قرمز کشورش اعلام کرده است. موقعیت استراتژیک سرت؛ نفت خیز بودن و نزدیکی به پایگاه های مهم نظامی بالاخص پایگاه نظامی الجفره از ویژگی های راهبردی این شهر محسوب می شود.و مصر در نظر دارد با تسلط بر این شهر در آینده قدرت سیاسی دولت طبرق را افزایش دهد.
ب)جلوگیری از نفوذ و قدرت ترکیه برای تقویت اخوان المسلمین
امارات و عربستان نیز به دنبال حاکمیت دولتی ضد اخوانی در لیبی هستند.
موانع دسترسی به صلح در لیبی
اصلی ترین مانع بر سر راه صلح و ایجاد دولت-ملت مدرن، ساختارهای سنتی قبیله ای حاکم در لیبی است. موانع دیگر عدم وجود یک دولت مقتدر، مناقشات داخلی، عدم وجود ارتش و منطقه‌گرایی که حاکمیت ملی را از بین برده است. جنگ های نیابتی بازیگران منطقه‌ای و جهانی نیز این بحران را گسترش داده اند.
حضور بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای باعث شده تا اقتدار ملی لیبی دچار آسیب جدی شود و دو حاکمیت موازی در شرق و غرب آن شکل بگیرد.
در صحنه سیاسی لیبی ، بلوک های قدرت ، شبه نظامیان ، افراط گرایان اسلام گرا و حاکمیت قبیله ای خارج از سنت های دموکراتیک سبب شده ،که قدرت در لیبی تجزیه و پراکنده شود. لذا این کشور در این مدت ده سال نتوانسته از یک دولت ملی و یک صلح با ثبات برخوردار گردد.
توافق‌نامه صلح صخیرات، کنفرانس برلین و گفتگوهای سیاسی در ژنو نیز نتوانستند بین دو ارتش موازی قدرت طلب در لیبی صلح برقرار کنند. سازمان ملل معتقد است تنها راه برقراری صلح ، خروج تمام دولت های مداخله گر از لیبی ،و تشکیل یک دولت ملی است.
لذا در نوامبر 2020 مجمع گفت‌وگوی سیاسی لیبی در تونس موارد ذیل به عنوان نقشه‌راه رسیدن به صلح را ترسیم کردند:
الف) خروج تمام مزدوران و نیروهای خارجی از لیبی
ب)اصلاح بخش امنیت
ج) توزیع عادلانه منابع در سراسر کشور
د)رسیدگی به موارد نقض حقوق بشر و قوانین بین‌المللی
ه) روند انتقالی جامع، فراگیر و مبتنی بر حقوق
و)ادامه گفت‌وگوی فراگیر در داخل لیبی
بر اساس گفت وگو‌های تونس قرار شد که در دسامبر ۲۰۲۱، انتخابات ریاست جمهوری در لیبی برگزار شود. طبق موارد تصویب شده رئیس جمهور و نخست وزیر لیبی با رای مستقیم و در3 اقلیم طبق معیارهای سازمان ملل به طور جداگانه انتخاب خواهند شد.
برمبنای نقشه راه ارائه شده ، اگر یک دولت ملی در لیبی تشکیل شود و به دنبال آن قانون اساسی تدوین گردد، می تواند راه حل مهمی برای یک صلح پایدار باشد.اما نگرانی گروه های قومیتی پابرجا خواهد بود. از طرفی دیگر همین قومیت ها هستند که در لیبی با استفاده از نیروهای پشتیبان خارجی در جنگ های نیابتی شرکت دارند.اگر سهم این گروه های سیاسی در حاکمیت نادیده گرفته شود،این بار لیبی طعم تجزیه را خواهد چشید.
ساختار سیاسی لیبی به دلیل متکثر بودن از گروه‌های قومیتی ، زبانی و مذهبی متفاوت و موزاییکی باعث شده درون این واحدهای سیاسی، شکاف های فرهنگی و هویتی عمیق به وجود آید. لذا در نگارش پیش نویس قانون اساسی بایستی حقوق تمام این گروه ها بر اساس دموکراسی انجمنی لحاظ شود. این دموکراسی با توجه به ساختار قومیتی می تواند توافق بین بازیگران اصلی سیاسی و منطقه‌ای را تسریع نماید.
موانع دیگری که می تواند صلح را در لیبی به مخاطره اندازد، سهم خواهی کشورهایی است که با تجهیزات نظامی این جنگ های نیابتی را رهبری کرده اند.بدون توافق و روند سیاسی مسالمت آمیز با آن ها راه حلی برای صلح در لیبی وجود ندارد. گرچه در صلح و گفتگو برای دولت‌سازی با نظارت سازمان ملل، طرفین دعوا سهم خواهی را مدنظر دارند. اما طمع دو کشور اصلی مصر و ترکیه ، برای تسلط بر شهر سرت و شرق مدیترانه روند صلح را کند خواهد کرد.
ترکیه مدعی موفقیت کشورش در تغییر محاسبات در منطقه و جهان با حضور در لیبی است.گرچه در موضع گیری های بین المللی ادعا می کند هیچ طمعی به سرزمین‌ها، حق حاکمیت و تمامی ارضی کشوری را ندارد ، اما حضور و باقی ماندن در لیبی را تایید می کند. ترکیه با تمدید قرارداد 18 ماهه در توافق نامه طرابلس بر تداوم حضور نظامی در لیبی تاکید دارد.
ترکیه اخیرا با یک چرخش سیاسی سعی کرده خودش را به مصر و عربستان با اقدامات دیپلماتیک نزدیک کند. بنظر می رسد بحران اقتصادی و تحریم کالاهای ترکیه توسط عربستان ، تهدید تحریم توسط اتحادیه اروپا و آمریکا این نرمش سیاسی را ایجاد کرده است.
چشم انداز
ترکیه تا کنون با طرح دکترین میهن آبی سعی کرده از طریق لیبی در اکتشافات مدیترانه شرقی شرکت کند، اما تا کنون به دلیل عدم تغییر اساسی در توازن قدرت طرف های درگیر به نفع ترکیه ،موفق نبوده است. هم چنین ترکیه از تشکل مجمع انرژی مدیترانه شرقی کنار گذاشته شده است ،تنها کشور مصر به عنوان یک عضو کلیدی در این مجمع می تواند فشارهای اقتصادی بر ترکیه را کاهش دهد. زیرا دولت مصر با امضای یک توافق نامه جامع٬ با دو کشور یونان و قبرس ،توافق نامه موسوم به حوزه صلاحیت دریایی بین ترکیه و لیبی را بلا اثر کرده است.
لذا ترکیه نمی تواند از طریق لیبی به مدیترانه شرقی و آب های مصر دسترسی داشته باشد. بنابراین تنها راه ترکیه دست برداشتن از رویکرد اخوانی خود است، تا علاوه بر مصر، از حمایت عربستان و امارات نیز برخوردار شود.
دولت ترکیه می داند اگر خط قرمز مصرکه حمله به هلال نفتی سرت-جفرا است عبورکند یک جنگ تمام عیار بین مصر و ترکیه صورت خواهد گرفت و با توجه به مسافت زیاد برنده جنگ نخواهد بود. نزدیک شدن اخیر ترکیه به مصر و عربستان می تواند نویدی برای صلح لیبی باشد. چون هر دو کشور می توانند در توازن صلح و قدرت سهیم باشند.از طرفی ترکیه با نزدیک شدن به مصرنشان می دهد که با توجه به توافق برای دولت سازی در لیبی، اگربه ایجاد تنش بیشتری دامن بزند، واکنش ضد ترکیه در جهان توام با تحریم اقتصادی را در برخواهد داشت.
ترکیه اگر بخواهد درگیر جنگ فرسایشی در لیبی شود ، اقتصاد کشورش دچار آسیب جدی خواهد شد، و اعتراضات اجتماعی داخلی راهم به همراه خواهد داشت.یکی از موانع مهم دیگرنیز نیروهای مزدور نظامی خارجی، شبه نظامیان هستند که اگر از لیبی اخراج نشوند به تجزیه خاک این کشور منجر خواهد شد. صلح تنها با انحصار سلاح در دست دولت تحقق می‌یابد.
واژگان كليدي:نقش, موانع ,دسترسی , صلح , لیبی, طرابلس,مديترانه,نفت ليبي,,فاطمه خادم شیرازی
