ژئوپلیتیک تغییرات آب و هوایی در اردن

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

افزایش دما، خشکسالی و کمبود آب تنها تعدادی از چالش هایی است که پادشاهی اردن هاشمی با آن مواجه است و این مسائل هم بر زندگی افراد و هم بر کسب و کار در این کشور تاثیر بسزایی دارد(1). رویدادهای شدید آب و هوایی مانند سیل ناگهانی، رانش زمین و خشکسالی های مکرر از دهه های گذشته تاکنون افزایش داشته است. به هر حال تهدید تغییرات آب و هوایی در حال افزایش است و کشورهایی را که بیشتر مستعد خشکسالی و بیابان زایی هستند، تحت تاثیر قرار می دهد. در سال های پیش رو اثرات زیست محیطی تغییرات آب و هوایی در اردن به طور فزاینده ای تشدید می شود و توانایی جمعیت برای کار و زندگی را در این کشور به خطر می‌اندازد.

پیش بینی می شود تا سال 2080، دمای هوا تا 4.5 درجه سانتی‌گراد افزایش‌ یابدکه در این بین شمال غربی و مرکز اردن افزایش قابل توجهی از گرما را تجربه خواهد کرد. برخی مناطق در وادی روم با سیل شدید رو به رو هستند که می تواند عواقب ناگواری از جمله اختلال در معیشت، تأثیر بر صنعت گردشگری محلی، و ایجاد فرسایش خاک که بر پوشش گیاهی تاثیرگذار است، داشته باشد. ضمن اینکه آب های زیرزمینی در وادی روم عمدتا غیر قابل تجدید است و طبق تحقیقی که انجام پذیرفته، سطح آب زیرزمینی در این منطقه از سال 1996 با نرخ ثابتی در حدود 1.2 متر در سال کاهش داشت. از این رو تغییرات آب و هوایی می تواند تاثیرات قابل توجهی بر شرایط زندگی مردم در وادی روم داشته باشد و بر دسترسی آنها به آب، غذا و دام و همچنین شرایط زندگی ایمن تأثیر بگذارد(2).

به طور کلی اردن به دلیل نوسانات زیاد بارندگی سالانه در بخش‌های مختلف کشور با کمبود شدید آب مواجه است(3) ضمن اینکه تمام سناریوهای پیش بینی، نشان دهنده کاهش دامنه بارش سالانه از 10٪ تا حدود 37٪ است(4). این شرایط علاوه بر آنکه هزاران نفر از ساکنان مناطق مختلف اردن را که به شدت به کشاورزی دیم وابسته هستند، متاثر می کند در صورت تداوم می تواند نرخ فقر بالایی در میان جمعیت روستایی این کشور شکل دهد(5)، همچنین کمبود آب و خشکسالی فشار بیشتری را بر تنش‌های موجود با کشورهای همسایه به ویژه در مورد اشتراک آب فرامرزی با سوریه و اسرائیل می افزاید. این اثرات پیش بینی شده آب و هوایی خطرات شکنندگی مرتبط با جابجایی و اشتراک آب فرامرزی را افزایش می دهد و احتمالاً نوسانات اقتصادی موجود و همچنین ثبات محلی و منطقه ای را بیشتر تضعیف می کند(6).

شبیه‌سازی‌های حوضه آبخیز جریان فرامرزی رودخانه یرموک-اردن از سوریه نشان می‌دهد که اردن 51 تا 75 درصد آب کمتری نسبت به جریان همیشگی دریافت خواهد کرد. چرا که بازیابی کشاورزی آبی سوریه به شرایط پیش از جنگ دو برابر کاهش جریان فرامرزی نسبت به تغییرات آب و هوایی ایجاد می کند(7).

تقریباً 90 درصد از جمعیت اردن در قسمت شمال غربی متمرکز هستند، جایی که میزان بارندگی در آن بیشتر و آب در دسترس است اما انتظار می‌رود روند تغییرات آب و هوایی در سراسر منطقه در سال‌های آینده تشدید شود که شامل توزیع نابرابر بارندگی، کاهش مناطق چرای طبیعی و پوشش گیاهی، خشکسالی و شرایط آب و هوایی شدید است. ساکنان دره اردن از کمبود آب رنج می برند و محصولات کشاورزی و دام ها را که تنها منبع امرار معاش آنها است تحت تأثیر قرار می دهد. ناگفته نماند که آنها خودشان نمی توانند بدون آب آشامیدنی زنده بمانند. علاوه بر این، آنها با محدودیت‌هایی در دسترسی به آب مواجه هستند که ناشی از گسترش شهرک‌سازی در منطقه است. دره اردن از بیابان زایی، کمبود آب باران و خشک شدن چشمه های آب رنج می برد. در گذشته 11 چشمه وجود داشته که بیشتر آنها به دلیل تغییرات آب و هوایی و گسترش سکونتگاه در منطقه، خشک شده اند(8). 

در مجموع اردن با کمبود آب مواجه است و میزان بارندگی کم سابقه ناشی از پیامدهای تغییرات آب و هوا، افزایش تبخیر و افزایش دما باعث افزایش بیابان زایی، کاهش عرضه آب و تشدید کمبود آب در آینده خواهد شد. در مواجهه با چنین تهدیدهای مستقیمی برای معیشت مردم، داده های آب و هوایی پیشرفته و قابل اعتماد ضروری است تا ذینفعان را قادر سازد تا برنامه ریزی طولانی مدت و اقدامات مورد نیاز را انجام دهند که تاب آوری را ارتقاء می دهد. در این راستا اردن سیاست تغییر آب و هوا خود را به‌روزرسانی کرده و به سندی تبدیل کرده است که رهنمودهایی را برای ایجاد جامعه‌ای مقاوم در برابر آب و هوا ارائه می‌دهد که هدف آن بخشی از جنبش جهانی است که آرزوی دستیابی به بی‌طرفی کربن تا سال 2050 را دارد. ضمن اینکه در پاسخ به نگرانی‌ها در مورد کمبود منابع آب، دولت اردن پیشنهاد می‌کند به جای تکیه بر آب آشامیدنی، استفاده از پساب تصفیه‌شده را برای تکمیل آبیاری افزایش دهند(9). البته این تلاش ها دستوری نیست، بلکه تنها به ارائه جهت گیری های استراتژیک به اردن کمک می کند تا یک جامعه مقاوم در برابر پیامدهای تغییرات آب و هوا ایجاد کند(10).

مسیر اردن در دستیابی به اهداف آب و هوایی و توسعه تا حد زیادی توسط سیاست ها و انتخاب های سرمایه گذاری در پنج بخش استراتژیک – آب، انرژی، کشاورزی، حمل و نقل و توسعه شهری- تعیین می شود. تبدیل این بخش‌ها به سمت مسیری انعطاف‌پذیر و کم کربن باید در امتداد دو رابطه نزدیک برای به حداکثر رساندن منافع مشترک و کاهش اثرات بالقوه منفی اجتماعی-اقتصادی هماهنگ شود(11). 

در این بین استراتژی ملی تغییر اقلیم اردن یک برنامه هفت ساله با اهداف اصلی از جمله دستیابی به اردن فعال و مقاوم در برابر خطرات آب و هوایی؛ باقی ماندن یک اقتصاد رو به رشد کم کربن، منابع آب و کشاورزی پایدار، اکوسیستم های سالم و جوامع مقاوم در برابر آب و هوا، ایجاد ظرفیت سازگاری جوامع و نهادها از جمله مسائل اجتماعی مرتبط با جنسیت و گروه‌های آسیب‌پذیر، افزایش تاب‌آوری اکوسیستم‌ها در برابر تغییرات اقلیمی به‌ویژه در ارتباط با منابع آب و کشاورزی؛ اولویت دادن به کاهش و سازگاری با تغییرات آب و هوایی با تاکید بر سازگاری با توجه به انتشار کربن نسبتاً کم (12) است. در این بین مشارکت استراتژیک زنان در جوامع روستایی در معرض خطر نقش مهمی در رسیدگی به تغییرات آب و هوایی، ظرفیت سازی برای سازگاری و تقویت انعطاف پذیری جامعه محلی دارد(13).

چشم انداز

اردن کشوری تشنه است که به شدت به آب نیاز دارد از این رو بیش از هر کشوری در خاورمیانه بزرگ از تهدیدات تغییرات آب و هوایی تحت فشار است و بالقوه می تواند پهنای استراتژیک این کشور را تحت تاثیر قرار دهد و شرایط را برای تغییر وضعیت سیاسی و اقتصادی همچنین تنش های ژئوپلیتیک با همسایگان هموار می سازد. از این رو به نظر می رسد اردن تمایل داشته باشد مکانیسم‌های چندجانبه قوی منطقه‌ای را با همسایگان به خصوص اسرائیل در جهت استفاده از فن آوری های نوین و تاسیس سد و آب خوان ها فعال نماید.

کلید واژگان: اردن, آب و هوا, آب, اسرائیل, خشکسالی, مریم وریج کاظمی

1- https://carnegie-mec.org/2023/04/26/jordan-s-climate-change-coming-fear-event-8077

2-https://www.aljazeera.com/news/2023/5/26/jordans-bedouins-take-on-the-struggles-of-climate-change

3https://www.researchgate.net/publication/26624028_Climate_Change_in_Jordan_A_Comprehensive_Examination_Approach

4-https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S235197892030809X

5-https://jordan.un.org/en/225009-fao-builds-resilience-cope-climate-change-jordan-through-improving-water-efficiency

6-https://reliefweb.int/report/jordan/climate-risk-profile-jordan

7-https://climate-laws.org/document/the-national-climate-change-policy-of-the-hashemite-kingdom-of-jordan-2013-2020_fe43

8-https://www.icrc.org/en/document/climate-change-and-bedouin-communities-jordan-valley

9-https://www.climatelinks.org/resources/climate-risk-profile-jordan

10-https://jordan.un.org/en/225043-national-climate-change-policy-hashemite-kingdom-jordan-2022-2050

11-https://www.worldbank.org/en/country/jordan/publication/jordan-country-climate-and-development-report

12-https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.1700581

13-https://jordan.unwomen.org/en/digital-library/publications/2018/rural-women-and-climate-change-in-jordan