مریم وریج کاظمی
پژوهشگر ژئوپلتيك
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
عقب نشینی و آب شدن کوههای یخ منطقه قطب شمال به علت تغییرات آب و هوایی، دلیل اصلی چالش های مهم بین کشورهای ایالات متحده آمریکا، کانادا،فدراسیون روسیه، نروژ، گرینلند(دانمارک) در آینده به جهت مالکیت بر سر ذخایر انرژی- معدنی و مسیرهای تجاری- دریایی خواهد شد. هر یک از این کشورها به نحوی درحال استقرار نیروهای نظامی خود در قطب شمال هستند از جمله مهمترین این کشورها ایالات متحده امریکا و فدراسیون روسیه می باشد.
اتحاد جماهیر شوروی در جنگ سرد ، پایگاه های هوایی ، ایستگاه های راداری و ضد هوایی را برای دفاع از خط ساحلی شمالی خود در قطب شمال تأسیس کرد. در آن دوره نیروی دریایی آمریکا و شوروی قطب شمال را از نظر عبور کشتی ها جنگی، ناوشکن ها، ناوچه و زیردریایی هسته ای مسیر کوتاه در نظر گرفتند. علاوه بر این ، اقیانوس قطب شمال دارای شرایط آب منحصر به فردی است که هم تشخیص و هم عملکرد زیر دریاها را پیچیده می کند. چرا که اولا تفاوت در شوری حاصل از چندین لایه دما باعث شکستگی آکوستیک می شود. دوم اینکه ، آبهای قطب شمال به دلیل جابجایی و شکستن یخ ، بسیار آزار دهنده تر از سایر اقیانوس ها هستند که می توانند پوشش صوتی را برای سردرگمی دستگاه های استراق سمع ایجاد کنند و سوم ، یخ به خودی خود مانعی برای سرریز شدن یا جنگ ضد انباشت سطحی است. روی همین اصل اتحاد جماهیر شوروی از خصوصیات زیست محیطی اقیانوس منجمد شمالی استفاده کرد و زیردریایی های خود را مطابق با این شرایط طراحی نمود. روسیه از سال 2008 میلادی فعالیت های جدی خود را در آبهای قطب شمال در حال پیگیری دارد و شروع به ساخت پایگاههای هوایی، ایستگاههای رادار دفاع هوایی و ساخت زیردریایی های جدید کرده است. این کشور 10 کشتی جنگی را به همراه چهار یخ شکن هسته ای به جزایر نووسیبیرسک فرستاد تا در آنها پایگاه نظامی تاسیس کنند از این رو ناو فلوتیلا با رزم نانو هسته ای و کشتی روسی پتر بزرگ در امتداد مسیر دریایی قطب به آب انداخت. از سال 2018 روسیه روی محدود کردن عبور کشتی های جنگی خارجی در اقیانوس قطب شمال تلاش کرده بود. همچنین دولت روسیه در نظر دارد اجازه حمل هیدروکربن ها را در طول مسیر دریایی قطب شمال را فقط به کشتی های روسی واگذار نماید. همه اینها برای ایجاد و ارتقاء زیرساخت های نظامی روسیه و تقویت توانایی های نظامی این کشور در منطقه قطب شمال قابل ارزیابی است.
از اواخر دهه 2000 میلادی ، روسیه سعی در حضور نظامی خود در منطقه قطب شمال و تأمین کنترل خود بر منابع موجود در قطب شمال و دسترسی به یک کانال استراتژیک حمل و نقل شمال بین آسیا و اروپا دارد که طی آن مسیر به دو هفته کمتر تقلیل می یابد. از این رو قطب شمال نیز برای امنیت اقتصادی-تجاری روسیه مهم است. برای روسیه منطقه قطب شمال بدلیل منابع نفت و گاز و تسلط داشتن بر راههای ترانزیتی و لوله های انتقال نفت و گاز به سمت اروپا بسیار مهم تلقی می شود. نصب پرچم روسیه از جنس تیتانیوم در اعماق آبهای قطب شمال که ولادیمیر پوتین آن را با فرود انسان بر کره ماه برابر دانست در این راستا قابل ارزیابی می باشد.
ایالات متحده آمریکا نیز سیاست خود در آبهای قطب شمال را با توجه به سه نگرش سیاسی، اقتصادی و امنیتی دنبال می کند که هریک از آنها با توجه به فراخور زمان متفاوت از یکدیگر بوده است. ایالات متحده آمریکا با داشتن بیش از هزار مایل خط ساحلی در نوار قطبی در سند استراتژی قطب شمال اهداف عمده ایی نظیر اطمینان از برقراری امنیت و ترویج همکاری های دفاعی با کشورهای منطقه و آمادگی برای چالش ها در آینده به دلیل ذوب شدن یخ های شمال و آزاد شدن هزاران تن منابع معدنی محصور شده در این یخ ها و تکامل زیرساخت ها و قابلیت های بهره برداری با شرایط جدید تغییرات آب و هوایی ،حمایت از توسعه شورای قطب شمال و نهادهای بین المللی که مروج همکاری های منطقه ای و القا حاکمیت قانون در این منطقه هستند را دنبال می کند.
ایالات متحده آمریکا با استقرار موشک استینگز و بمب افکن های بی52 استراتوفورترس و زیردریایی های فوق پیشرفته(SSN-571-578) و برپایی مانورهای سالانه با کشورهای منطقه قطبی و اعزام هزاران نیروی نظامی حضورش را در منطقه جدی کرده است. ایالات متحده آمریکا همواره در صدد است تا هم پیوندهای نظامی- اقتصادی خود را با کشورهای حاشیه نوار قطبی نظیر نروژ و کانادا افزایش دهد و سالانه مانورهای نظامی همراه این کشورها در جزایر و آبهای قطب شمال انجام می دهد و هم در تلاش برای زیرنظر داشتن تحرکات روسیه بزرگترین رقیب خود در این منطقه میباشد.
بی شک بالا رفتن قیمت نفت به دلیل کاهش ذخایر تولید در دریای شمال و خاورمیانه جدید، باعث افزایش فشار برای توسعه ی ذخایر انرژی قطب شمال خواهد شد و دسترسی آسان به بازارهای مصرف کشورهای اروپایی و آسیایی این ذخایر را بیش از پیش مورد توجه کشورهای مصرف کننده قرار خواهد داد. از این رو آبهای قطب شمال منطقه ای خواهد شد که پنج کشور قطبی بخاطر نگرش سیاسی متفاوت نسبت به منابع انرژی و مسائل ژئواستراتژیکی و همچنین تهدیدات زیست محیطی خود را متعهد به حفاظت از آن می دانند و این موضوع عامل منفی در همگرایی بین کشورهای حوزه قطب شمال خواهد شد و می تواند کشورها را به سمت درگیری های نظامی در آینده نه چندان دور سوق دهد. مقامات غربی و روسی ادعا می کنند که علاوه بر اینکه امنیت در قطب شمال با افزایش حضور نظامی یکدیگر در معرض تهدید قرار می گیرد؛ با این حال، تهدیدها و چالش های مرتبط با رقابت برای کنترل در منطقه قطب شمال با شرکت کشورهای دورافتاده نسبت به قطب شمال نظیر چین احتمالاً در سالهای آینده افزایش خواهد یافت. با این اوصاف حتی قوانین مطرح شده در شورای قطب شمال نیز نمی تواند آغاز جنگ سرد دوم را که هم اینک در میان کشورهای محدوده قطب شمال رو به رشد است را متوقف نماید چرا که منافع چند جانبه گرایی می بایست راه حل اصلی برای تک روی اغلب این کشورهای شود. با توجه به نگاه بدبینانه کشورهای غربی نسبت به روسیه و کشیده شدن چارچوبهای پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) به شورای همکاری های قطب شمال نمی تواند آینده روشنی را در این زمینه در نظر گرفت.
واژگان کلیدی:قطب شمال،روسیه،ایالات متحده امریکا، درگیری های نظامی، مریم وریج کاظمی
