سید حمزه صالحی
کارشناسی ارشد روابط بین‌الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
سیاست خارجی ایران در شرق و جنوب شرق آسیا
سیاست خارجی ایران بعد از پیروز انقلاب اسلامی و به‌طور خاص بعد از بحران گروگان‌گیری سفارت آمریکا ابعاد امنیتی به خود گرفته است و علی‌رغم تلاش‌هایی که صورت گرفته و می‌گیرد این بُعد بر تمام وجوه سیاست خارجی ایران سایه افکنده است؛ زیرا ازیک‌طرف تلاش‌های دولت آمریکا برای منزوی کردن ایران و از طرفی دیگر تأکید مکرر ایران بر آرمان‌ها و اهداف ایدئولوژیک زمینه‌ساز برخی محدودیت‌ها در سیاست خارجی برای گسترش با دنیای خارج مخصوصاً در جغرافیایی شرق و جنوب شرق آسیا شده است.
ایران علی‌رغم اینکه هرگز تنش مستقیم و خاصی با کشورهای شرق آسیا نداشته است، اما در گسترش روابط با آن‌ها دستاوردهای مهمی نداشته است و مهم‌ترین دلیل آن را می‌توان در همان بُعد امنیتی سیاست خارجی ایران جستجو کرد که در تعارض با ابعاد عمدتاً تجاری و اقتصادی سیاست خارجی اکثر کشورهای حوزه خاور دور است. زیرا قطعاً این کشورها نسبت به کشوری که دیدگاه امنیتی نسبت به مسائل بین‌المللی دارد دارای تردید جدی خواهند بود و برای برقراری و گسترش رابطه با چنین کشوری ملاحظات فراوانی را مدنظر خواهند داشت.
اما بااین‌حال سابقه تاریخی سیاست خارجی ایران در بعد از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که با حاکم شدن گفتمان‌های معتدل رابطه ایران با کشورهای شرق آسیا هم شاهد افزایش تعامل و تبادلات در عرصه‌های اقتصادی و تجاری بوده است، آن‌چنان‌که در دوران حاکم شدن گفتمان اصلاحات با تکیه‌بر سیاست مبتنی بر عقلانیت ارتباطی فضای رشد و تعامل بین ایران و کشورهای این حوزه افزایش یافت. به‌طوری‌که شاهد سرمایه‌گذاری این کشورها در ایران مخصوصاً در حوزه انرژی بودیم. در سال‌های که گفتمان فعلی حاکم بر سیاست خارجی ایران به دنبال کاهش تنش و افزایش تعامل و همکاری با دنیا بوده است به نظر می‌رسد صفحه جدیدی در روابط دو طرف گشوده شده است؛ زیرا بعد از توافق هسته‌ای و لغو تحریم‌ها تمایل کشورهای شرق آسیا برای حضور در ایران و افزایش سطح روابط چشمگیر بوده است و این به‌خودی‌خود یک فرصت کم‌نظیر برای ایران جهت گسترش روابط با این کشورهاست تا سال‌ها غفلت خود از کم‌توجهی به این منطقه را پوشش دهد.
سیاست خارجی ایران و فرصت‌های پیش رو در شرق و جنوب شرق آسیا
با توجه به بافت فرهنگی و مذهبی کشورهای جنوب شرق آسیا رویکرد ایران در این منطقه باید مبتنی بر تعاملات فرهنگی-علمی و اقتصادی و تجاری باشد. سفر سال گذشته آقای روحانی به کشورهای اندونزی، مالزی، ویتنام و تایلند که محور اکثر گفتگوها حول همکاری‌های اقتصادی بود حکایت از این دارد که ایران با درک شرایط جدید جهانی و حساسیت‌های منطقه‌ای در پی گسترش روابط خود با این کشورها بدون برجسته کردن ملاحضات ایدئولوژیک است، باید توجه داشت با توجه به بروز اختلافات مذهبی و ایدئولوژیک و بحران‌های منطقه‌ای در غرب آسیا؛ نسبت به فعالیت‌های فرهنگی ایران در کشورهایی مانند مالزی و اندونزی حساسیت‌های وجود دارد که ایران می‌تواند با تأکید بر تبادلات علمی و همکاری در صنعت گردشگری این حساسیت‌ها را کاهش داده تا زمینه گسترش روابط بیش از گذشته فراهم شود، از سوی دیگر با توجه به اینکه سطح همکاری‌ها بین ایران و مالزی بالاتر از سطح روابط با کشوری همچون اندونزی است، ایران می‌تواند با مدیرت مناسب روابط با مالزی نظر مثبت مقامات اندونزی را هم برای افزایش مبادلات و ارتقا همکاری‌ها با ایران جلب کند.
بعد از انقلاب اسلامی ایران در تعامل با بعضی کشورهای شرق آسیا مخصوصاً چین و کره شمالی یک اتحاد طبیعی در مقابل استکبار و به‌طور ویژه آمریکا داشته است. در این مدت ابعاد رابطه ایران با چین بیشتر سیاسی-اقتصادی و با کره شمالی بیشتر سیاسی-نظامی بوده است که در دوره جنگ عراق علیه ایران با کمک‌های نظامی کره شمالی به ایران تحکیم شده است؛ اما حمایت‌های چین از ایران در جامعه جهانی و نیاز ایران به وتو این کشور در شورای امنیت سازمان ملل مخصوصاً در زمان تحریم‌ها باعث شده بود ایران وابستگی عمیق سیاسی و اقتصادی به چین پیدا کند و شاهد نوعی استیلای اقتصادی چین در ایران باشیم که دوران جدید این فرصت را به ایران می‌دهد در روابط خود با چین در همه زمینه توازن منطقی ایجاد کند و همکاری‌های صنعتی و تجاری دو کشور در راستای استفاده از کالاها و تکنولوژی برتر چین قرار گیرد تا زمینه توسعه همه‌جانبه کشور هموارتر گردد و از طرفی با کاهش وابستگی اقتصادی به این کشور پکن را در شرایط رقابت با سایر کشورها برای ورود به بازار ایران قرار دهد تا با موضع مناسب‌تری امتیازات سیاسی را از این کشور طلب کند.
اما شاید در میان کشورهای شرق آسیا ژاپن و کره جنوبی بزرگ‌ترین فرصت‌های پیش رو سیاست خارجی ایران باشند، اگرچه این دو کشور تا حدودی تحت تأثیر سیاست‌های آمریکا هستند، ولی رفع تحریم‌های هسته‌ای فرصت بسیاری مناسبی برای گسترش روابط بین طرفین فراهم کرده است، یکی از فرصت‌های ایران وابستگی شدید این دو کشور به نفت ایران است به‌طوری‌که در دوران تحریم‌های شدید نفتی علیه ایران این دو کشور از معدود کشورهایی بودند که مجوز خرید مقدار مشخصی از نفت ایران را دریافت کرده بودند و با توجه به استقبال این دو کشور از بازگشت مجدد ایران به جامعه جهانی زمینه مناسبی برای استفاده ایران از سرمایه و تکنولوژی این کشورها فراهم‌شده است که به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی ایران هم با درک این فرصت کم‌نظیر و با تغییر ساختار و ایجاد معاونت اقتصادی در پی بهره‌گیری از این شرایط جدید است؛ زیرا تمایل مقامات این دو کشور به گسترش روابط با ایران از همان ابتدا با سفر رئیس‌جمهور کره جنوبی و مقامات عالی‌رتبه ژاپن به تهران و نیز اظهار تمایل نخست‌وزیر ژاپن برای سفر به ایران مشخص‌شده است، سفرهایی که بعد از انقلاب اسلامی سابقه نداشته است، پس این فرصت کم‌نظیری برای ایران است تا با افزایش تحرک در دیپلماسی اقتصادی خود و افزایش وابستگی دو طرف در حوزه‌های انرژی، صنعت، تکنولوژی و. همکاری‌های اقتصادی و تجاری را به سطحی مطلوب برساند.
البته در شرایط فعلی با توجه به تندروی دولت آقای ترامپ حفظ شرایط مطلوب نیازمند صبوری ایران، پایبندی به توافق هسته‌ای و افزایش تحرکات خود مبتنی بر بی‌طرفی مثبت در بحران شبه‌جزیره کره است، زیرا با توجه به روابط تهران و پیونگ‌یانگ بود که فرستاده ویژه نخست‌وزیر ژاپن در دیدار با مقامات ایران خواستار ورود آن‌ها به مسئله آزمایش‌های موشکی کره شمالی و فشار بر پیونگ‌یانگ برای کاهش تنش‌ها شده است که این خود یک فرصت کم‌نظیر است تا ایران خود را به‌عنوان یک کشور باقابلیت تأثیرگذاری مثبت در بحران‌های فرا منطقه‌ای به اثبات برساند و بتواند خود را به‌عنوان یک نیروی ثبات‌بخش و صلح‌طلب به جهانیان معرفی کند و با کاهش فشارها علیه سیاست‌های منطقه‌ای خود؛ جایگاه خود را به‌عنوان یک کشور تأثیرگذار در نظام بین‌الملل ارتقا دهد.
نتیجه گیری:
در پایان باید به این نکته واقف باشیم که ایران برای اینکه بتواند با شرق آسیا مخصوصاً کشورهای جنوب شرق آسیا روابط خود را گسترش دهد. لازم است ضمن فاصله گرفتن از بعد امنیتی سیاست خارجی خود به تقویت ابعاد اقتصادی و فرهنگی آن بپردازد تا بتواند با اثرگذاری بیشتری سطح مبادلات اقتصادی و تجاری و همکاری‌های علمی و فرهنگی خود را افزایش دهد و از فرصت‌های پیش رو به نحو مطلوبی بهره ببرد.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی ایران ، فرصت‌های پیش رو ، شرق آسیا ، جنوب شرق آسیا
