رقابت بازیگران جهانی در قطب شمال؛ فرصت ها و پیامدها

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح–  IPSC

قطب شمال دارای ذخایر فراوانی از مواد معدنی و فلزات باارزش و سنگهای گرانقیمت است، ضمن اینکه طبق برآوردها، تقریبا 61 درصد زمین های وسیع نفت و گاز طبیعی در قطب شمال کشف شده که 43درصد در روسیه، 11درصد در کانادا ،6درصد در آلاسکا و 1درصد در نروژ قرار دارد(1). هشت کشور، کانادا، گرینلند(دانمارک)، فنلاند، ایسلند، نروژ، روسیه، سوئد و ایالات متحده امریکا درمنطقه قطب شمال قرار دارند که از میان آنها روسیه، ایالات متحده امریکا، نروژ، دانمارک و کانادا مدعی مالکیت بر بخشهای از قطب شمال هستند. اما حرکت روسیه در نصب پرچم در اعماق قطب شمال، سبب تشدید ادعاها و رقابت ها در حوضه قطب شمال شده است، تا جایی که 10 روز پس از اقدام کاوشگران روسی، دانمارک نیز گروهی از کاوشگران خود را به اعماق آب های اقیانوس منجمد شمالی اعزام کرد تا با نقشه برداری از اعماق آب های شمال گرینلند، زمینه مستند مطالبات سرزمینی دانمارک را در این منطقه فراهم کنند.

این در حالیست که با ذوب شدن یخهای قطبی، رقابت شدیدی در این منطقه در جریان خواهد بود، در واقع تغییرات اقلیمی که منجر به عقب نشینی یخ های قطب شده می تواند بی ثباتی را در قطب شمال تشدید کند و منجر به منازعاتی بر روی مسیرهای تجاری- دریایی و ادعای مالکیت بر سر ذخایری که غیر قابل دسترس هستند، شود، بخصوص در مناطقی که مرز مشخصی برای آن در نظر گرفته نشده است. ضمن اینکه مناقشات در زمینه حفاظت از مرز آبی کشورها، مدیریت کشتی رانی و تلاشهایی برای قوانین تنبیهی برای ماهیگیری غیر قانونی از جمله منازعات آینده در این ناحیه بشمار می رود. حفاظت از میدان های نفت و گاز به طور فزاینده ای به نیروهای قدرتمند دریایی و مرزبانی بستگی خواهد داشت.آنچه مسلم است درگیریها بین کشورهای منطقه قطبی روی منابع انرژی بعید به نظر نمی رسد(2). 

مجموعه این تحرکات نشان می دهد که رقابت جدی بین روسیه و دیگر کشورهای حاشیه اقیانوس منجمد شمالی برای تصاحب ذخایر نفت و گاز، در این صحنه عملیاتی در حال شکل گیری است. از این رو ایالات متحده آمریکا سیاست خود در آبهای قطب شمال را با توجه به سه نگرش سیاسی، اقتصادی و امنیتی دنبال می کند که هریک از آنها با توجه به فراخور زمان متفاوت از یکدیگر بوده است. ایالات متحده آمریکا همواره درصدد است تا هم پیوندهای نظامی- اقتصادی خود را با کشورهای حاشیه نوار قطبی نظیر نروژ و کانادا افزایش و سالانه مانورهای نظامی همراه این کشورها در جزایر و آبهای قطب شمال انجام دهد و از سوی دیگر در تلاش برای زیرنظر داشتن تحرکات روسیه در این منطقه است(3).

علاوه بر حضور نظامی روسیه و ایالات متحده در قطب شمال، ناتو(سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) هم در منطقه قطب شمال فعال است. بخش عمده تاسیسات ناتو در نروژ متمرکز و بقیه تاسیسات آنها که تعدادشان کم است از ایسلند تا آلاسکا پخش می‌باشد. در میان مدت و بلند مدت ناتو و در درجه اول ایالات متحده قادر است سطح حضور خود را در منطقه به میزان قابل توجهی افزایش دهد. اگر رهبری آمریكا تصمیم بگیرد ناوگان یخ شکن (از جمله ساخت یخ شکن‌های هسته‌ای) خود را بشدت تقویت کند، این امر روند ایجاد پایگاهها و پشتیبانی از آنها را در همان مجمع الجزایر قطب شمال كانادا بسیار ساده می‌كند، اما حتی در حال حاضر نیز ناتو می‌تواند با ارسال تجهیزات از راه هوا یک نیروی هوایی گسترده در آنجا مستقر کند. در مورد نیروهای دریایی هم اکنون کارهای مقدماتی برای این افزایش نیرو در جریان است و ستون اصلی این نیروها ناوگان دوم نیروی دریایی ایالات متحده است که در سال 2018 دوباره احیا شد و منطقه عملیاتی آن در اقیانوس اطلس شمالی و از جمله در قطب شمال قرار گرفته است.

در مورد استقرار تأسیسات نظامی جدید روسیه در قطب شمال و از جمله در مورد استقرار احتمالی حامل‌های تسلیحات هسته‌ای، در رسانه‌ها غالبا خیلی سر و صدا می‌شود. در شرایط فعلی با توجه به اهمیت اطلاعات در اتخاذ برخی از تصمیمات نظامی سیاسی، این سر و صداهای رسانه‌ای رویکرد خوبی نیست. در حقیقت اخبار مربوط به احتمال استقرار بخش‌هایی از نیروهای هسته‌ای استراتژیک روسیه در قطب شمال می‌تواند یک پیشینه سیاسی قطعی ایجاد کند که راه را برای رهبری ناتو آسان‌ کند تا فعالیت نظامی خود را در منطقه توجیه نماید و آن را گسترش دهد(4).

از بازیگران مطرح دیگر در قطب شمال چین است. این کشور در سیاست های خود در ارتباط با قطب شمال که در سال 2018 منتشر کرد، کشورش را به عنوان یک کشور نزدیک به قطب شمال جزو کشورهای ذی نفع در امور قطب شمال می داند چرا که معتقد است از نظر جغرافیایی، نزدیک به قطب شمال قرار دارد. چین با وجود اینکه کشور قطبی نیست، اما در منطقه قطب شمال به طور گسترده ای فعال است. از سوی دیگر چین، در قطب شمال توسعه نفت و گاز طبیعی همچنین منابع معدنی و سایر انرژی های غیر فسیلی، شیلات و گردشگری را دنبال می کند. بدین ترتیب، ابتکار کمربند و جاده چین با هدف اتصال چین به اروپا، خاورمیانه و فراتر از آن از طریق پروژه های عظیم زیرساختی در ده ها کشور، نشان دهنده تمایل چین برای نقش برجسته تر رهبری جهانی است. 

چین به دلیل کم شدن حجم یخ ها در نتیجه افزایش دما، علاقمند به بهره برداری از منابع سودآور معدنی و همچنین مسیرهای جدید حمل و نقل در مناطق قطب شمال است. چین در سال 2018 در سندی برنامه های خود را برای ایجاد مسیرهای جدید حمل و نقل که آسیا و اروپا را از طریق شمال شرقی، شمال غربی و گذرگاه های مرکزی قطب شمال متصل می کند، اعلام نمود. مسیر دریایی مورد نظر که بسیار مورد بحث قرار گرفته است، جاده ابریشم قطبی یا یخی نامیده می شود که از مسیر حمل ونقل قطب شمال و از طریق اقیانوس اطلس به اقیانوس آرام می رسد. با این حال چین جاده ابریشم قطبی را در راستای طرح یک کمربند- یک راه خود معرفی کرده است.

منافع استراتژیک چین در قطب شمال، تا حد زیادی تحت الشعاع منافع اقتصادی آن قرار دارد، حتی در زمان های اخیر این جنبه از طریق رقابت ژئوپلیتیک گسترده تر با ایالات متحده امریکا ابعاد گسترده تری پیدا کرده است. مایک پمپئو، وزیر امور خارجه پیشین ایالات متحده امریکا در سخنرانی خود در جلسه وزیران شورای قطب شمال در ماه مه 2019، نسبت به خطرات سرمایه گذاری چین در قطب شمال هشدار داد. این در حالیست که پکن معتقد است که واشنگتن به دنبال طرح مهار ضد چین با استفاده از ابزار قطب شمال به عنوان جبهه استراتژیک دیگر است. با این حال، طی سالهای اخیر، چین مجموعه ای از برنامه های تحقیقاتی علمی را در قطب شمال ایجاد کرده که به طور واضح دارای کاربرد غیرنظامی و تا حدودی نظامی است(5).  این در حالیست که گزارش سالانه وزارت دفاع آمریكا به كنگره با عنوان تحولات نظامی و امنیتی درگیر جمهوری خلق چین در سال 2019، اظهار داشت كه تحقیقات غیرنظامی چین می تواند از حضور نظامی تقویت شده چین در اقیانوس منجمد شمالی پشتیبانی كند كه این موضوع می تواند شامل استقرار زیردریایی ها باشد.

با این حال کشورهای منطقه قطب شمال همکاری گسترده ای با چین برقرار کردند. از جمله نروژ که از نظر تاریخی، یکی از مهمترین شرکای تجاری چین در اروپای شمالی بوده است. دولت های چین و نروژ در تلاش برای احیای مذاکرات متوقف شده تجارت آزاد هستند. به طور خاص، گروه های حمل و نقل نروژ علاقه مند به تعامل با چین و منتظر مشارکت بیشتر شرکت های حمل و نقل چینی اند. ضمن اینکه بندرکرکنس به عنوان شمالی ترین بندر واقع در دریای بارنتس و نزدیکترین بندر غربی به آسیای شرقی از طریق جاده ابریشم قطبی، در همکاری های آینده چین و نروژ نقش اساسی را ایفا خواهد کرد. کشتی ها می توانند بارها را از چین و همچنین نفت و گاز را از میدان های قطبی در روسیه به سمت غرب در امتداد جاده ابریشم قطبی به کرکنس منتقل کنند.

از سوی دیگر، یک پروژه کابلی دریایی که اروپا و آسیا با عبور از روانیمی فنلاند جاده ابریشم قطبی را به هم متصل می کند، در دست اجراست. همچنین، شهر روانیمی فنلاند منافع زیادی در زمینه های انرژی، معدن، گردشگری، فناوری اطلاعات و ارتباطات و فناوری پاک با چین دارد. رووانیمی با افزایش 15 تا 20 درصدی تعداد بازدیدکنندگان در مقایسه با سال 2016 گرمترین فصل گردشگری زمستانی را به ثبت رساند و تقاضای زیاد برای اقامت باعث جذب سرمایه های جدید برای تسهیل رشد صنعت گردشگری شده است. در اوایل سال 2012، چین توافق نامه های با ایسلند را امضا کرد تا از همکاری بیشتر در زمینه انرژی زمین گرمایی، همراه با علوم دریایی و قطبی پشتیبانی کند و در 14 از آوریل 2018، شرکت سینو پترولیوم و شرکت انرژی سبز ایسلند پروژه های ژئوترمال را توسعه داده اند. همچنین در سال2013 چین و ایسلند رصدخانه مشترک شفق قطبی را تاسیس کردند. در سال 2017، نیز جلسه ویژه ای درباره طرح کمربند-جاده در دستور کار مجمع  قطب قرار گرفت که مجددا در مورد جاده ابریشم قطبی بحث و تبادل نظر شد(6).

به نظر می رسد چین بیش از دیگر کشورهای منطقه قطب شمال علاقمند به توسعه حوزه نفوذ خود باشد از این رو قطب شمال، به کانونی برای رقابت گسترده ایالات متحده امریکا برای کاهش قدرت چین در محدود کردن توانمندی این کشورها در نظارت و کنترل بر منابع و مسیرهای دریایی، تبدیل خواهد شد که البته هر کشوری تاکتیک های متنوعی را برای دنبال کردن منافع ملی خود که به طور مستقیم تحت تاثیر منابع معدنی-انرژی و مسیرهای ترانزیت دریایی قرار دارد، اجرا خواهند کرد. روسیه نیز به عنوان رقیب سنتی ایالات متحده امریکا در مشارکت چند جانبه با چین می خواهد مانورهای امریکا و دیگر رقبا را محدود و اهداف ژئواکونومی خود را در منطقه قطب شمال پیگیری نماید.

کلید واژگان: قطب شمال, امریکا, روسیه, چین,انرژی, مریم وریج کاظمی, قطب, شمالگان

1- http://www.valdaiclub.com/climate change in the arctic

2- http://www.russiadirect.com/The Arctic: Real and imaginary challenges.nov 7.

3- www.newsinenglish.no/2016/02/17/us-wants-more-military-in-Norway

4- http://www.iras.ir/fa/doc/note/3966

5- China pledges to build ‘Polar Silk Road’ by 2025 to tap natural resources, Mar 06, 2021,

6- Thomas Nilsen,“Record-breaking Winter Season for Lapland Tourism,”The BarentsObserve2017,