مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
رویکرد ایران در قبال پاکستان به دلیل رقابت های ژئوپلیتیکی در منطقه، در طول زمان شاهد تغییرات متعددی بوده است. پس از تشکیل پاکستان در سال 1947، ایران اولین کشوری بود که حاکمیت آن را به رسمیت شناخت. همگرایی اهداف استراتژیک که توسط اتحاد انگلیس و ایالات متحده امریکا در طول جنگ سرد تسهیل شد، در ابتدا به ایجاد پایهای برای یک رابطه پایدار ایران و پاکستان کمک کرد؛ با این حال، به مرور زمان چالشهای ژئوپلیتیکی و پویایی داخلی هر دو کشور باعث ناهماهنگی در تعامل دوجانبه آنها شد. در دهه 1950، ایران و پاکستان از طریق پیمان بغداد که هدف آن جلوگیری از تهاجمات کمونیستی در منطقه بود، به یکدیگر نزدیک شدند. در دهه 1970، ایران روابط بسیار نزدیکی با پاکستان داشت و این در حمایت ایران از پاکستان در طول جنگ 1971 هند و پاکستان آشکار شد. پس از آزادسازی بنگلادش، پاکستان عمدتاً به دلیل از دست دادن بازارهای پاکستان شرقی آن زمان با بحران اقتصادی مواجه شد و در سال های بعد حجم تجارت دوجانبه ایران و پاکستان به طور تصاعدی افزایش یافت.
ضمن اینکه روابط اقتصادی بین هر دو کشور از طریق انجمنهایی مانند همکاری منطقهای برای توسعه (RCD) که با هدف رسیدگی به محدودیتها و الزامات اجتماعی-اقتصادی ایران، پاکستان و ترکیه انجام میشد، بهبود چشمگیری را شاهد بود. اما این سازمان بعداً در سال 1979 منحل شد زیرا نتوانست یک قالب کارآمد برای گسترش چشمانداز تجاری بین کشورهای عضو RCD فراهم کند.
با این حال،یکی از پیشرفت های مهم در روابط پاکستان و ایران ، پروژه خط لوله گاز ایران و پاکستان باشد، اما این خط لوله گازی که منافع ژئواکونومیک دو کشور را پوشش می دهد و به عنوان یک نقطه تبلور در روابط بین ایران و پاکستان در نظر گرفته می شود متوقف شد، زیرا این توافق با موانع متعددی در قالب نارضایتی ایالات متحده و بحران اقتصادی در پاکستان مواجه است. این قرارداد در سال 2010 زمانی که ایران و پاکستان یک پروژه چند میلیارد دلاری را نهایی کردند، اهمیت بیشتری پیدا کرد. این پروژه 7.5 میلیارد دلاری به ایران این امکان را می دهد که روزانه 750 میلیون فوت مکعب گاز به پاکستان ترانزیت کند.
تلاش مهم دیگری که برای بهبود تجارت دوجانبه بین ایران و پاکستان انجام پذیرفته، توافقنامه تجارت است که در سال 2004 توسط ایران و پاکستان امضا شد. برخی از اهداف اصلی این توافق شامل افزایش حجم تجارت بین دو طرف، ترویج رشد پایدار بین طرفین، تسهیل تنوع محصولات تجاری و رفع موانع تجارت بین دو طرف بود. بر طبق گزارش ها، پاکستان هشتمین شریک تجاری بزرگ ایران است و عمده صادرات پاکستان به ایران شامل برنج، گوشت، میوه، منسوجات و کاغذ است. در حالی که عمده صادرات ایران به پاکستان شامل نفت، مواد معدنی، فولاد، مواد شیمیایی آلی و پلاستیک می باشد. به هر حال تجارت دوجانبه ایران به دلیل تحریمهای سازمان ملل، ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه ایران در بحبوحه برنامه هستهای ایران کاهش یافت. تلاشهای متعدد ایران و پاکستان برای تثبیت تعامل اقتصادیشان در پسزمینه تحریمها بر ایران با مانع مواجه شد و بدین ترتیب روابط اقتصادی پاکستان و ایران اغلب به محدودیتهای ناشی از تحریمهای خارجی بر علیه ایران وابسته شده است.
با توجه به آنچه که شرح آن رفت، ایران و پاکستان در گذشته نزدیک بیشتر از همگرایی ها، واگرایی داشته اند. هر دو کشور تلاش کرده اند تجارت دوجانبه را افزایش دهند و تعامل اقتصادی را به عنوان یک عامل کلیدی در روابط خود شناسایی کرده اند. با این حال، پویایی امنیت منطقه ای به چالشی در تعامل دوجانبه آنها تبدیل می شود. ایران به پاکستان در مورد انفعال در برابر فعالیت های تروریستی تحت حمایت دولت که از پاکستان سرچشمه می گیرد، هشدار داده است. همچنین بدبینی ایران به پاکستان به دلیل رابطه نزدیک با عربستان سعودی تا حدی گزینه ها و فرصت های هر دو کشور را برای تعامل را محدود می کند، اما اخیراً نشانه هایی مبنی بر تأکید مجدد بر تعهد آنها برای تلاش برای تقویت تجارت دوجانبه به ویژه در بخش کشاورزی وجود دارد. علاوه بر این، تهران به کریدور اقتصادی چین و پاکستان علاقه نشان داده است و در نظر دارد تجارت را از طریق بهبود خطوط ریلی و ارتباط جاده ای گسترش دهد. اما، فشار واشنگتن و ریاض بر پاکستان ممکن است اجازه مشارکت فعال ایران در این پروژه را ندهد.
آنچه مسلم است، ایران و پاکستان در مناسبت های مختلف تلاش های قابل توجهی برای اولویت دادن به تعامل اقتصادی انجام داده اند. با این حال، روابط دوجانبه ایران و پاکستان تا حد زیادی ناسازگار بوده است و علیرغم پتانسیل فراوان برای گسترش تعامل اقتصادی، تجارت دوجانبه در درجه اول تحت فشار ایالات متحده بر پاکستان قرار دارد. پاکستان با یک دوراهی شدید مواجه است، زیرا نه می تواند آشکارا از ایالات متحده حمایت کند و نه می تواند از ایران حمایت کند، زیرا هر دو گزینه منجر به عواقب گسترده ای برای امنیت و رشد اقتصادی این کشور خواهد شد. علاوه بر این، پاکستان در پیشبرد همکاری با ایران با چالشهای جدی مواجه است، بهویژه زمانی که پاکستان مجبور است روابط بین عربستان سعودی و ایران را متعادل کند.
وضعیت امنیتی در بلوچستان و کمک های نظامی پاکستان به عربستان سعودی در بحبوحه جنگ های نیابتی ایران و عربستان سعودی در منطقه، شرایط سختی را برای پاکستان و ایران برای گسترش چشم اندازهای تعامل یا تنوع بخشیدن به آن در حوزه های دیگر ایجاد می کند. در شرایط فعلی، پاکستان نیز به موقعیت دشواری سوق داده شده است، زیرا برای پاکستان تعامل با ایران نباید به طور بالقوه مانع روابط آن با عربستان سعودی و امارات متحده عربی شود، زیرا پاکستان همچنان برای حفظ اقتصاد خود به این رقبای منطقهای ایران وابسته است(1).
بی تردید، رقابت ایران و آمریکا بر روابط ایران و پاکستان تأثیر میگذارد و تهدیداتی که روابط نزدیکتر ایران و پاکستان میتواند برای منافع امنیتی ایالات متحده ایجاد کند. با خروج ایالات متحده از افغانستان، رقابت با ایران، تنش ها با پاکستان، روابط استراتژیک هند با ایران و کاهش کمک ها و روابط نظامی ایالات متحده به آسیای مرکزی، همگی می توانند اوضاع را تغییر دهند(2). با این حال، رسانههای محافظهکار ایرانی به دنبال فعالتر شدن منافع ایران در فضای پیرامونی هستند(3).
به نظر می رسد پیوندهای سیاسی و اقتصادی میان ایران و پاکستان با توجه به رقابت های شدید ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی که در منطقه هر روز ابعاد تازه ای به خود می گیرد تنها از طریق برنامه ریزی های میان مدت و بلندمدت توسعه ای برای توانمندسازی مناطق آزاد تجاری و بازارهای مرزی، همچنین مشارکت دادن رقباء در قالب سرمایه گذار در بخش های تجاری-اقتصادی-تولیدی-صنعتی-انرژی و حمل و نقل زمینی-دریایی، تا حد زیادی می تواند در پیشبرد منافع ملی دو کشور و کاهش تنش های پیش رو موثر باشد؛ چراکه در حال حاضر تنها از طریق توانمند سازی نیروهای اقتصادی و تولیدی می توان نظام امنیت منطقه ای را در راستای حل و فصل اختلافات و تهدیدات مدیریت کرد.
کلید واژگان: ایران, پاکستان, ژئوپلیتیک, ژئواکونومیک, اقتصاد, انرژی,امنیت، صلح و ثبات, مریم وریج کاظمی
1-https://www.e-ir.info/2020/07/31/the-challenges-and-inconsistencies-in-the-iran-pakistan-relationship/
2-https://www.csis.org/analysis/us-and-iranian-strategic-competition-afghanistan-pakistan-india-and-central-asia
3-https://amwaj.media/media-monitor/iran-pakistan-eye-shares-of-spoils-in-post-american-afghanistan