فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
تحولات اخیر در دکترین امنیتی عربستان سعودی و پاکستان را باید بخشی از بازآرایی بزرگ قدرت در خاورمیانه و جنوب آسیا دانست. پیمان دفاع متقابل این دو کشور نه واکنشی مقطعی، بلکه پاسخی ساختاری به افول نظم آمریکایی و ظهور محور آسیایی است. این پیمان، برآیند دو نیاز هم‌زمان است: جست‌وجوی عربستان برای بازدارندگی مستقل و تلاش پاکستان برای احیای جایگاه ژئوپلیتیکی و هویتی خود. پرسش محوری این مقاله این است که پیمان دفاعی عربستان و پاکستان تا چه اندازه می‌تواند آغازگر مرحله‌ای از استقلال امنیتی در جهان اسلام و بازتعریف همکاری جنوب‌محور در سیاست جهانی باشد؟
محور نخست: منطق دوجانبه پیمان
پیمان ریاض–اسلام‌آباد پیوندی است میان دو منطق متفاوت اما هم‌افزا؛ منطقی که در یک‌سو به‌دنبال بازدارندگی مستقل عربستان و در سوی دیگر در پی بقا و بازگشت ژئوپلیتیکی پاکستان است.عربستان پس از بی‌اعتمادی به تعهدات امنیتی آمریکا،به‌ویژه پس از سکوت واشنگتن در بحران قطر،به بازنگری در دکترین دفاعی خود روی آورد. به گزارش دیپلماسی مدرن (۲۰۲۵)، این چرخش بخشی از مسیر «چشم‌انداز ۲۰۳۰» و تلاشی برای تبدیل عربستان از «مصرف‌کننده‌ی امنیت» به «تولیدکننده‌ی امنیت منطقه‌ای» است. همکاری با پاکستان، قدرت هسته‌ای جهان اسلام، به ریاض امکان می‌دهد تا از زیر سایه‌ی وابستگی راهبردی غرب خارج شود.(1)
در سوی دیگر، پاکستان که از بحران اقتصادی، بدهی و کمبود انرژی رنج می‌برد، در این پیمان فرصت می‌بیند تا ضمن دریافت نفت اعتباری، سرمایه‌گذاری زیربنایی و پشتیبانی از ثبات پول ملی، جایگاه خود را در مدار سیاست خاورمیانه احیا کند.(2) بنابراین دو کشور با انگیزه‌هایی متفاوت اما هدفی مشترک،بازتعریف قدرت از پایین و جنوب،به هم می‌پیوندند. پیمان عربستان–پاکستان فراتر از یک توافق دوجانبه، یک تغییر ژئوپلیتیکی مهم است که توان اثرگذاری بر روابط هند و پاکستان، ساختار امنیتی خاورمیانه و حتی شکل‌گیری بلوک‌های نظامی جدید را دارد و همه کشورهای منطقه، از جمله بنگلادش، را به تدوین راهبردی هوشمندانه برای حفاظت از منافع ملی وا‌می‌دارد. (3)
یکی از تحلیل گران سیاسی آن را «معامله بزرگ» خوانده و پیش‌بینی می‌کند که ترکیب سلاح‌های ساخت چین با تخصص نظامی پاکستان می‌تواند دفاع مشترک عربستان و پاکستان را تقویت کند و حتی راه را برای پیوستن کشورهای دیگری چون امارات و قطر بگشاید. اگرچه این پیمان به سلاح‌های هسته‌ای اشاره مستقیم ندارد، اما احتمال گنجاندن چتر هسته‌ای پاکستان مطرح شده است. (4)
محور دوم: بازآرایی معماری امنیتی خلیج فارس
به گزارش شورای آتلانتیک (۲۰۲۵)، پیمان سعودی–پاکستانی نخستین تجربه‌ی رسمی بازدارندگی چندجانبه در جهان عرب است. این پیمان ساختار سنتی شورای همکاری خلیج فارس را ، که برپایه حمایت آمریکا قرار داشت – به‌سوی نظم چندمحوری با محور همکاری جنوبی سوق می‌دهد. در این چارچوب، عربستان به محور امنیت‌ساز منطقه بدل می‌شود و پاکستان نیز از حاشیه جنوب آسیا وارد مدار تصمیم‌سازی خلیج فارس می‌گردد.(5)
چنین آرایشی موجب تغییر در معادلات قدرت میان سه‌ضلعی خلیج فارس ، جنوب آسیا و اقیانوس هند می‌شود و به تعبیر بروکینگز (۲۰۲۵)، سرآغاز شکل‌گیری الگوی «اتحادهای جنوب‌محور» است که قدرت را بر پایه‌ی همیاری و بازدارندگی مشترک بازتعریف می‌کنند. این روند نشانی از جابه‌جایی تدریجی مرکز ثقل امنیت از شمال و غرب به شرق و جنوب دارد.(6)در واقع این پیمان به‌عنوان نقطه عطفی در معماری امنیتی منطقه، نمادی از گذار از اتکای سنتی به اتحادهای تحت رهبری غرب به سمت ابتکارهای محلی و منطقه‌ای تلقی می‌شود و در صورت تقویت بازدارندگی هسته‌ای، می‌تواند موازنه قدرت در خلیج فارس را تغییر دهد.(7)
محور سوم: بازدارندگی هسته‌ای مبهم
هرچند در متن رسمی پیمان اشاره‌ای به سلاح هسته‌ای نشده، تعبیر گسترده‌ی عبارت «به‌کارگیری همه ابزارهای نظامی» عملاً گزینه‌ی هسته‌ای را بازمی‌گذارد. تحلیل چتم هاوس (۲۰۲۵) نشان می‌دهد که پاکستان قادر است بدون انتقال فیزیکی سلاح، نوعی بازدارندگی گسترده برای عربستان مانندالگویی مشابه بازدارندگی غیرمادی آمریکا برای اروپا در دوران جنگ سرد فراهم کند. این وضعیت، نوعی بازدارندگی هسته‌ای مبهم ایجاد می‌کند که بدون نقض معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، اثر روانی و بازدارنده‌ی قابل‌توجهی دارد.(8)
بدین ترتیب، عربستان می‌تواند از مسیر پرهزینه‌ی توسعه بمب اتمی صرف‌نظر کند، در حالی که از چتر روانی بازدارندگی هسته‌ای پاکستان بهره‌مند می‌شود. این قرار گرفتن در مدار «دفاع نامتقارن» نمادی است از بلوغ تفکر استراتژیک در دکترین نوین سعودی و آغاز عصری که قدرت صرفاً در سخت‌افزار نظامی خلاصه نمی‌شود، بلکه در بازیابی اعتماد و ابتکار سیاسی متجلی می‌گردد.
محور چهارم: بازتاب‌های ژئواستراتژیک
این اتحاد واکنش‌های متعددی را برانگیخته است. هند آن را تهدیدی علیه موازنه جنوب آسیا دانسته و بنا بر گزارش بی‌بی‌سی نیوز (۲۰۲۵)، دهلی‌نو بیم دارد که چتر هسته‌ای پاکستان، هند را مجبور به تقویت زرادخانه خود کند. ایران نیز با احتیاط به این پیمان می‌نگرد، زیرا پیدایش بلوک سنی تحت نفوذ پاکستان می‌تواند به شکل‌گیری صف‌بندی تازه‌ای در مقابل بلوک شیعی منجر شود.(9)
در سطح جهانی، آمریکا موضعی دوپهلو اتخاذ کرده است: از تقویت دفاع مستقل متحدان خود استقبال می‌کند، اما هم‌زمان از انتقال فناوری حساس نگران است.(10) چین اما در جایگاه برنده خاموش ظاهر شده است. به گفته بروکینگز (۲۰۲۵)، این پیمان محور استراتژیک چین–پاکستان–خلیج فارس را قوام می‌بخشد و به پکن امکان می‌دهد تا ضمن حفظ نفوذ در انرژی و بنادر، در معماری جدید امنیت منطقه نیز شریک مؤثر شود.(11)به عبارتی حضور پررنگ چین در روابط نظامی با پاکستان و احتمال گسترش همکاری اقتصادی با عربستان بیانگر بازگشت پکن از در پشتی به صحنه خاورمیانه و درهم‌تنیدگی بیشتر بازیگران جهانی در نظم نوین منطقه‌ای است.(12)
محور پنجم: فرصت گفت‌وگوی امنیتی مسلمانان
این پیمان در ظاهر ظرفیت تازه‌ای برای شکل‌گیری نوعی سازوکار گفت‌وگوی امنیتی میان کشورهای مسلمان ایجاد کرده است. اگرچه به نوشته الجزیره (۲۰۲۵)، تحقق نهادی آن دشوار خواهد بود، اما ارزش نمادینش در بازگرداندن کرامت تصمیم‌سازی به جهان اسلام انکارناپذیر است.(13)
در این چارچوب، مفهوم ناتوی اسلامی بیشتر از آن‌که طرحی نهادمند و عملیاتی باشد، بازتابی از دغدغه مشترک امنیتی در میان قدرت‌های مسلمان منطقه است. این ایده در حال حاضر ماهیتی نمادین دارد. از این منظر، پیوند دفاعی عربستان و پاکستان را می‌توان صرفاً توافقی دوجانبه دانست. برای تحول گرایش از الگوی سنتی وابستگی امنیتی به قدرت‌های فرامنطقه‌ای به‌سوی ساختار بازدارندگی بومی ، نیاز به مشروعیت و کارآمدی امنیت، نه از بیرون، بلکه از ظرفیت‌ها، هم‌پوشانی منافع و هماهنگی سیاستی بازیگران مسلمان دارد.
سخن پایانی
پیمان عربستان و پاکستان آزمون نخست استقلال استراتژیک عربستان و بازگشت ژئوپلیتیکی پاکستان است. هرچند در کوتاه‌مدت بیشتر اثر بازدارنده روانی دارد، وبنظر می رسد در حال القای پیام بومی شدن نظم امنیتی جهان اسلام است. اما بنظرمی رسدعدم مخالفت با این پیمان از طرف کشورهای بزرگ در صورتی که هنوز اتهام به هسته ای بودن ایران در صحنه بین المللی در جریان است؛ بیشتر بازی برد– بردبا روکش ناتوی اسلامی کشورهای بزرگ (آمریکا،چین و هند)در سطح منطقه است.
اما باید به این نکته توجه داشت که اعتبار این چتر هسته‌ای به توان و اراده سیاسی دو طرف برای نمایش عملی آمادگی دفاعی بستگی دارد؛ اگر به طور واقعی پذیرفته شود، می‌تواند خطر حملات مستقیم را کاهش دهد، اما در غیر این صورت احتمال محاسبات اشتباه را بالا می‌برد. آن چه قطعی است آن که پیمان سپتامبر نقطه عطفی در ژئوپلیتیک خاورمیانه است و زرادخانه هسته‌ای پاکستان را به عنصر مرکزی استراتژی امنیتی عربستان بدل کرده است.(14)
References
1.Modern Diplomacy (2025) – Saudi-Pakistan Defence Pact and the Emerging Security Architecture of West Asiahttps://moderndiplomacy.eu/2025/09/23/saudi-pakistan-defense-pact-and-the-emerging-security-architecture-of-west-asia/
2.Sky News (2025) – Islamic NATO in the Making: Why the Saudi-Pakistan Defence Deal Could Be Game-Changinghttps://news.sky.com/story/islamic-nato-in-the-making-why-saudi-pakistan-defence-deal-could-be-game-changing-13436668
3.The Daily Observer (2025) – Implications of Saudi–Pakistan Defense Pact for Middle East and South Asiahttps://www.observerbd.com/news/546097
4.American Enterprise Institute (AEI) (2025) – Saudi–Pakistan Defense Pact Is Less Than Meets the Eyehttps://www.aei.org/op-eds/saudi-pakistan-defense-pact-is-less-than-meets-the-eye/
5.Atlantic Council (2025) – The Saudi-Pakistan Defence Pact Highlights the Gulf’s Evolving Strategic Calculushttps://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/the-saudi-pakistan-defense-pact-highlights-the-gulfs-evolving-strategic-calculus/
6.Brookings (2025) – The Saudi-Pakistan Defence Pact and the Emerging Global South Security Orderhttps://www.brookings.edu/articles/the-signal-and-substance-of-the-new-saudi-pakistan-defense-pact/
7.TerraTern (2025) – Pakistan–Saudi Arabia Defense Pact Creates Historic Nuclear Alliance in Middle Easthttps://terratern.com/news/pakistan-saudi-arabia-defence-pact-creates-historic-nuclear-alliance-in-middle-east/
8.Chatham House (2025) – Saudi Arabia and Pakistan’s Mutual Defence Pact Sets Precedent for Extended Deterrencehttps://www.chathamhouse.org/2025/09/saudi-arabia-and-pakistans-mutual-defence-pact-sets-precedent-extended-deterrence
9.BBC News (2025) – Why the Saudi-Pakistan Defence Pact Worries Indiahttps://www.bbc.com/news/articles/c147gkxyyrmo
10.Atlantic Council (2025) – The Saudi-Pakistan Defence Pact Highlights the Gulf’s Evolving Strategic Calculushttps://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/the-saudi-pakistan-defense-pact-highlights-the-gulfs-evolving-strategic-calculus/
11.Brookings (2025) – The Saudi-Pakistan Defence Pact and the Emerging Global South Security Orderhttps://www.brookings.edu/articles/the-signal-and-substance-of-the-new-saudi-pakistan-defense-pact/
12.IPS Journal (2025) – Architects of a New Order: The Strategic Reconfiguration of Global Power through Saudi‑Pakistani Alignmenthttps://www.ips-journal.eu/topics/foreign-and-security-policy/architects-of-a-new-order-8559/
13.Al Jazeera (2025) – Watershed: How the Saudi-Pakistan Defence Pact Reshapes the Region’s Geopolitics https://www.aljazeera.com/news/2025/9/18/watershed-how-saudi-pakistan-defence-pact-reshapes-regions-geopolitics
14.This Is Beirut (2025) – What Pakistan’s Nuclear Pact Means for Saudi Arabia’s Defensehttps://thisisbeirut.com.lb/articles/1325901/what-pakistans-nuclear-pact-means-for-saudi-arabias-defense