ابراهیم اخلاصی[1]
مریم خالقی نژاد[2]
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
کشور عراق که دارای منابع عظیم زیر زمینی است پس از کشورهایی چون عربستان، ایران و روسیه بیشترین ذخایر نفت خام را در دل خود دارد. بیشتر از نود درصد از انرژی های مورد نیاز کشور عراق از طریق نفت تامین می شود که این امر باعث وابستگی این کشور به نفت برای مایحتاج مردمان خود می شود.
علی رغم اینکه معادن و منابع بسیاری به خصوص نفت، که در عراق وجود دارد به دلیل اختلافاتی همچون اختلافات سیاسی داخلی و خارجی و همچنین عدم توسعه و به روز بودن فناوری و زیرساخت های اولیه، بنابراین تولید این منابع زیرزمینی مانند نفت به صورت یک روند نسبتا کند نسبت به میزان منابع موجود پیش می رود.
بخش محدودی از منابع زیرزمینی در مرکز عراق قرار دارد و بیشترین این منابع در جنوب وشمال این کشور قرار گرفته است. این در حالی است که بیشتر مردمان مرکز مذهب اهل سنت و مردمان شمال و جنوب شیعه هستند. این کشور در سال ٢٠١٢، هشتمین تولید کننده بزرگ جهان در مجموع تولید مایعات نفتی بود.
در سال های قبل از آن یعنی 2008 و 2010 عراق در جهت توسعه زیرساخت های خود و برنامه های توسعه ای خود با شرکت های بین المللی قرار دادهایی را منعقد کرد که در این قرادادها، سال 2017 برای رسیدن به اهداف آن در نظر گرفته شده بود اما اگرچه به ظاهر قراردهای بسیار مناسبی بود ولی به جهت مشکلات داخلی عراق و مشکلات امنیتی عراق با روند پیش بینی شده پیش نرفت از این جهت که شرایط بازسازی و توسعه زیرساخت ها بسیار کند پیش می رفت و لذ تولید هم انچنان که پیش بینی شده بود صورت نگرفت. به خصوص آنکه به دلیل مشکلات گلوگاه صادراتی نفت عراق بسیاری از شرکتها از سرمایه گذاری در این منطقه و انجام تجارت با عراق میل چندانی نداشتند.
از نظر گاز نیز عراق ظرفیت تقریبا مناسبی را دارد، اما بیشتر گاز این کشور در مشعل ها می سوزد که ناشی از عدم توسعه زیرساخت ها می باشد و لذا برای تولید سوخت نیروگاه های برق خود نیاز به گاز دارد. بنابراین علی رغم توانایی صادرات این کشور در گاز ولی منابع گازی خود را برای سوخت استفاده می کند که این امر مانع از پیشرفت در زمینه صادرات گاز می شود. علاوه بر این عراق برای تامین سوخت و انرژی مورد نیاز مردمانش و تغذیه شبکه برق خود به وارد کردن گاز از کشورهای دیگر به خصوص ایران نیاز دارد که این امر منجر به وابستگی عراق به گاز ایران شده است که مخالفت هایی را از جانب مخالفان ایران مانند امریکا و تلاش برای استقلال عراق در این زمینه منجر شده است. لذا ترغیب امریکا از استقلال نفتی و گازی عراق یکی در پی منزوی کردن ایران و کاهش وابستگی عراق به ایران و سپس دستیابی و اعمال نفوذ بیشتر به منابع نفت عراق می باشد. با این حال عراق باز هم برای تامین برق خود نیاز به گاز ایران دارد. چرا که در صورت ایجاد مشکلات در زمینه برق علاوه بر توقف صادرات و بهره برداری از چاه های نفتی، تجربه عراق حاکی از آن است که اینگونه بحران ها منجر به اعتراضات مردمی و اختلافات داخلی نیز میگردد چرا که آسیب های ناشی از جنگ باعث شده است تا کشور عراق نتواند به اندازه کافی برق تولید کند و برخی از مردم مجبور به استفاده از روش های پر هزینه مانند ژنراتورهای محلی هستند. کم و کاستی هایی که در زمینه انرژی به خصوص زیرساخت های آن در عراق وجود دارد منجر به تبدیل آن به یک فرصت برای برخی از کشورها شده است. برای مثال امریکا در پی این است که قراردادهایی را با شرکتهایی مثل جنرال الکتریک را در کنار قرادادهایی مثل زیمنس آلمان با عراق به سرانجام برساند تا بتواند به بازسازی زیرساخت های آن کمک کند و از این طریق اعمال سیاسی خود یعنی نفوذ بیشتر در عراق و مقابله با ایران را عملی کند.
مشکلات اساسی عراق یکی در زمینه تامین آب برای استخراج نفت است که نیاز به سرعت بخشیدن در به کارگیری و به ثمر رساندن برخی پروژه ها و جذب سرمایه گذاری های بیشتر برای تامین آب مورد نیاز برای استخراج نفت دارد. لذا برای تولید نفت عراق بیش از پیش نیاز به آب دارد که ممکن است در صورت عدم اتخاذ تدابیر مناسب تولید نفت عراق را با مشکل جدی مواجه کند.
دوم تلاش برای کاهش استفاده از گاز برای سوخت می باشد.همچنین عراق نیاز دارد تا بخش زیرساختی خود به ویژه در زمینه برق را توسعه دهد. چرا که مشکل برق عراق یک مساله قدیمی است و به خصوص از سال 2003 بسیاری از پالایشگاه های عراق فرسوده شده اند منجر شده تا زنگ این بحران با صدای بیشتری به گوش برسد.
سوم : بازسازی و به روز رسانی و توسعه پالایشگاه ها به خصوص پالایشگاه بیجی که از مهمترین و قوی ترین پالایشگاه های عراق بوده است. این پالایشگاه مهمترین پالایشگاه تامین سوخت های مورد نیاز عراق است. بر همین اساس در زمان اشغال عراق توسط داعش یکی از مهمترین گزینه های این تیم تروریستی پالایشگاه بیجی بوده است تا دولت مرکزی عراق را به زانو درآورد و با مشکلاتی اساسی مواجه سازد که سرانجام موفق نشد.
بعد از موارد گفته شده توسعه نفت عراق عامل اساسی در تجارت، سیاست و به طور کلی توسعه و پیشرفت عراق می باشد. که این امر یعنی توسعه نفت عراق به چند عامل بستگی دارد و مهمترین آنها عبارتند از : توانایی تامین آب کافی برای تزریق به چاه ها، جذب سرمایه گذاری های کارآمد و سپس بوجود آوردن فضای سیاسی و امنیتی مناسب و به خصوص توسعه فناوری و زیرساخت های مناسب.
با توجه به نیاز کشور عراق در زمینه انرژی و یا تولید نفت کشورهای بسیاری سعی در تاثیرگذاری بر این امر داشته اند تا به اهداف سیاسی و اقتصادی خود دست یابند که یکی از مهمترین آنها امریکا و غرب است که دارای اهداف متعددی است که پیشتر نام برده شد. از آن جهت که ایران مهمترین تامین کننده گاز عراق است. لذا می بایست در مقابل جبهه مقابل که در تلاش برای کاستن از وابستگی عراق به ایران در زمینه گاز و برق و سایر انرژی ها هستند اقداماتی مانند سرمایه گذاری بیشتر و عقد قراردادهای بیشتری با این کشور بپردازد. البته دولت عراق با کشورهای مختلف دیگری در زمینه انرژی و نفتی اقداماتی را به مانند تصویب طرح خط لوله نفت از میدان رمیله عراق به عقبه اردن انجام داده اند که البته بسیاری از این موارد هنوز به صورت عملی صورت نگرفته است.
بنابراین وضعیت انرژی عراق اکنون ناشی از نیازهای عراق در حوزه های تامین ،آب و گاز برای سوخت و حل مشکلات تولید نفت و تامین برق و توسعه زیرساخت ها و فناوری های به روز برای تولید بیشتر و بهینه نفت می باشد.
[1] .استاد دانشگاه
[2] .پژوهشگر مسائل خاورميانه
