کارشناس ارشد مسائل بین المللی و قفقاز
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
اینک حدود سه دهه از استقلال کشورهای قففاز جنوبی میگذرد و این کشورها کوشیده اند تا با تقویت سیاست خارج اندک اندک به عنوان هویتی مستقل تر در جهان باشند . در این بین دو کشور ایران و ترکیه کوشیده اند تا با توجه به پیوندهای گوناگون تاریخی نژادی، مذهبی ، زبانی و هویتی با کشورهای سه گانه این حوزه روابطی پایدار با این کشورها برقرار کنند. در این راستا برای درک بیشتری از میزان نفوذ دو کشور ایران و ترکیه و توان تاثیر گذاری در حوزهای گوناگون در سه کشور جمهوری آذربایجان ،ارمنستان وگرجستان به گفتگویی با کارشناس ارشد این حوزه و سفیر سابق کشورمان در جمهوری آذربایجان پرداخته ایم:
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به جایگاه استراتژیک و ژئوپلتیک قفقاز در سیاست خارجی دو کشور ایران و ترکیه نگاهی داشته باشیم این منطقه چه جایگاهی در سیاست خارجی این دو کشور دارد ؟
قفقاز جنوبی بعنوان خارج نزدیک ایران وترکیه از لحاظ تاریخی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی وامنیتی و منطقه ای جایگاه مهمی برای دوکشور دارد .موقعیت ژئو پولیتیک و ژئو اکونومیک این منطقه سبب بروز رقابت میان قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای شده است و از همین رو اهمیت این منطقه را برای ایران و ترکیه بویژه ایران که همگرایی باغرب را بر نمی تابد مضاعف نموده است .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به روابط راهبردی جمهوری آذربایجان و ترکیه، ایران تا چه حدی توانسته است در رقابت با ترکیه نفوذ خود را در این جمهوری افزایش دهد ؟
علیرغم وجود اشتراکات دیرینه تاریخی وفرهنگی میان ایران وآذربایجان و موقعیت ژئوپولیتیکی ایران ، بنا به دلایل زیر، روابط ترکیه وآذربایجان عمیقتر و گسترده تر از مناسبات ایران و آذربایجان است :
– نگاههای غیر همسو در دوکشور نسبت به اشترکات دینی وتاریخی
-رویکردهای متفاوت در سیاست خارجی دو کشور
-ناهمخوانی در برداشتهای دوطرف در ارتباط با جنگ ارمنستان علیه آذربایجان و ،روابط ایران -ارمنستان و مناسبات آذربایجان و اسرائیل
– رویکرد واقدامات مسکو در سه کشور قفقازجنوبی
– نفوذ امریکا در قفقازجنوبی و تاثیر گذاری برسیاست خارجی کشورهای این منطقه بویژه در رابطه باایران
مرکز بین المللی مطالعات صلح: حوزه های تعامل و تضاد دو کشور ایران و ترکیه در منطقه قفقاز در چه حوزه هایی قرار میگیرد؟
با نگرش به رویکردها و راهبردهای سیاست خارجی کشورهای قفقازجنوبی قاعدتا حوزه های تعاملی ترکیه با این منطقه بیشتر از حوزه های تعاملی ایران است و همینطور حوزه های تضاد ایران با حوزه های تضاد ترکیه دراین منطقه بیشتراست .البته کم و کیف روابط با ارمنستان به دلیل اختلافات تاریخی ترکیه وارمنستان و مناقشه قره باغ کوهستانی یک استثنا در شرایط کنونی محسوب میشود و ازهمین رو روابط سیاسی آنکارا- ایروان قطع شده است ،اگرچه حجم روابط تجاری دو کشور کمتر از حجم روابط تجاری تهران- ایروان نیست.
بعنوان مثال ترکیه عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است و کشورهای قفقاز جنوبی بویژه گرجستان و آذربایجان به دلیل همکاریهای انفرادی با ناتو ،در تعمیق روابط خود با ترکیه مشکل خاصی ندارند. بگونه ای که ترکیه همکاریهای نظامی عمیقی با آذربایجان و تاحدودی با گرجستان دارد .
از منظری دیگر احداث خط لوله نفت باکو-تفلیس -جیحان وخط لوله گاز باکو-تفلیس-ارزروم و خط لوله گاز تاناپ را میتوان بعنوان نماد استراتژیک بودن مناسبات ترکیه با آذربایجان و گرجستان یاد آوری نمود. درمجموع اگرچه حوزه های تعاملی ایران با کشورهای قفقاز جنوبی شامل سطوح مختلف فرهنگی ،سیاسی ،اقتصادی ،تجاری ،امنیتی و نظامی است اما بدلایلی که قبلا اشاره کردم از عمق قابل توجهی برخوردارنیست ،درحالی که روابط ترکیه با گرجستان وآذربایجان درسطوح مختلف از عمق زیادی برخورداراست .همانگونه که پیشتر نیز اشاره کردم روابط با ارمنستان به دلایل گفته شده استثناء بر اصل بوده و در آینده ای که مناقشه قره باغ حل وفصل شود و اختلافات ترکیه با ارمنستان مرتفع ومناسبات رسمی میان دو کشور برقرار شود شاهد سبقت ترکیه از ایران در روابط با ارمنستان هم خواهیم بود .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در رویکردی مقایسه ای حضور و نفوذ اقتصادی دو کشور ایران و ترکیه را در جمهوری های سه گانه قفقاز را چگونه مورد بررسی و ارزیابی قرار می دهید.
حجم مناسبات تجاری ترکیه با گرجستان قریب ۲ میلیارد دلار و با آذربایجان در حدود ۳ میلیارد دلاراست ،درحالیکه روابط تجاری ایران با گرجستان دراوج خود به ۱۵۰ میلیون دلار و با آذربایجان به ۶۰۰میلیارد دلار نرسیده است و درشرایط فعلی که ایران تحت تاثیر تحریمهای امریکا و متحدینش قراردارد این ارقام کمتر نیز می باشد. لذا به جرات میتوان گفت ترکیه در حوزه اقتصادی و تجاری گوی سبقت را با سرعت بیشتری از ایران ربوده است و در حوزه های سیاسی و فرهنگی نیز پیشران تر از ایران است .
در زمینه فرهنگی ترکیه با استفاده از عنصر زبان ترکی و کانالهای تلویزیونی و برگزاری کنسرتهای موسیقی متقابل ،حضور گسترده ای در آذربایجان و تاحدودی درگرجستان دارد ،درحالیکه حضور فرهنگی ایران به دلیل تاکید بیشتر بر زمینه های مذهبی قابل مقایسه با حضور فرهنگی ترکیه در آذربایجان نیست ،البته ترکیه در زمینه های مذهبی نیز به دور از مسایل سیاسی ،همکاریهای زیادی با آذربایجان دارد.
در زمینه نظامی نیز ترکیه با آذربایجان در همه سطوح و زمینه های نظامی بویژه آموزش افسران آذربایجان همکاری میکند ،اما همکاری نظامی ایران با آذربایجان هیچ زمانی وارد سطوح آموزش افسران نشده است .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به وجود برخی پیوندهای مشترک فرهنگی و مذهبی کشورهای قفقاز با دو کشور ایران و ترکیه رویکردهای فرهنگی دو کشور در قفقار را چگونه مورد ارزیابی و مورد مقایسه قرار می دهید ؟
در زمینه فرهنگی همانگونه که اشاره کردم ، بدلایل روشن ،ترکیه چندین گام از ایران جلوتر است. ایران از مشترکات دینی وفرهنگی وتاریخی آنگونه که باید برای گسترش روابط با قفقاز بویژه آذربایجان بهره برداری مناسب و معطوف به هدف نکرده است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: بعد از جنگ روسیه و گرجستان در سال 2008 میلادی ایران و ترکیه دارای چه جایگاه سیاسی و ژئوپلتیکی در منطقه قفقاز بوده اند ؟
پس از این مقطع ، حضور ترکیه بویژه در زمینه های اقتصادی قویتر شده است .هرچند دربرخی مقاطع حضور ایرانیها و برخی سرمایه گذاریهای کوچک و خرید منزل با هدف اخذ اقامت افزایش یافته بود اما به دلیل تحریم ایران و فشار امریکا با چالشهایی مواجه شد. اگر ایران مبادرت به صدور گاز به گرجستان می نمود زمینه تحکیم روابط با این کشور را فراهم مي نمود ،البته گرجستان نیاز گازی خودرا از آذربایجان تامین میکند ولی برای آلترناتیو سازی به دنبال خرید گاز ازایران هم بود که بجایی نرسید. ازطرفی گرجستان مسیر انتقال گاز روسیه به ارمنستان و گاز آذربایجان به ترکیه و اروپا نیز هست .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: تا چه حدی می توان بین ایران و ترکیه رقابتی در منطقه قفقاز تصور کرد ؟
فارغ از اینکه رقابتی میان ایران وترکیه در قفقاز متصورباشیم یانه ، در مقایسه با ایران حضور ترکیه در قفقاز در همه زمینه ها در آذربایجان وگرجستان قویتر و عمیق تر است ولی روابط ایران با ارمنستان به دلایل پیشتر گفته شده قویتر ازروابط ترکیه با ارمنستان است. اگرچه رقابت میان کشورها در مسیر توسعه روابط با خارج نزدیک امری بدیهیست و در شرایط عادی چنین رقابتی وجود خواهد داشت ، البته کشورهای منطقه میتوانند با نگاه منطقه ای بر همکاریهای چند جانبه اولویت دهند و از هزینه های رقابت بکاهند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به مولفه هایی همچون روابط ترکیه با غرب، ناتو و اروپا و روابط ایران با روسیه و چالش با غرب و اروپا از منظر مقایسه ای آینده حضور و نفوذ دو کشور ایران و ترکیه را در منطقه قفقاز چگونه ارزیابی میکنید ؟ا
همانگونه که پیشتر اشاره کردم به دلایل مختلفی که برشمردم ترکیه پیشتاز روابط با قفقاز حتی با روسیه است و ایران حرکتی لاک پشتی درمنطقه دارد ، حتی روابط ایران با روسیه هم موجب تقویت روابط ایران با قفقاز نشده است .انعقاد قرارداد تعرفه ترجیحی منطقه آزاد ازسوی ایران با اتحادیه اقتصادی اورآسیا و استفاده از محیط اقتصادی ارمنستان که نتایج آن در آینده روشن خواهد شد بعنوان یک اقدام جدید شاید بتواند بخشی از مافات را جبران کند.
ایران ناگزیراست با تسریع اجرای کامل پروژه های مربوط به کریدور شمال -جنوب ،انتقال انرژی ، شهرکهای صنعتی و بازارهای مشترک با این منطقه وافزایش صادرات چسبندگی اقتصادی خودرا به پیوستگی ژئوپولیتیکی ضمیمه کند ، و به مناسبات فرهنگی و سیاسی با این کشورها سامان بیشتری بدهد ،در غیر این صورت ، از رقبا بیش از پیش عقب خواهد ماند.
