محمد صادق جوکار

مرکز بین المللی مطالعات صلح IPSC
www.peace-ipsc.org

مقدمه:

تکاپوهای دولت عراق در زمینه احیاء صنایع نفتی خود از طریق جذب سرمایه گذاری خارجی، توسعه صنایع نفتیِ این کشور کم توسعه یافته را با ذخیره ١١۵ میلیارد بشکه به عنوان یک تهدید جدی برای آینده اوپک، بازار عرضه نفت و علی الخصوص امنیت ملی ایران از منظر انرژی تبدیل شده است. برگزاری ٢ دور مناقصه بین المللی در ژوئن و دسامبر ٢٠٠٩ توسط دولت عراق و انعقاد قراردادهای توسعه «ابرحوزه هایی» چون رومیله، مجنون، حلفایا، قرنه و بغداد شرقی، ظرفیت تولید نفت عراق را به سرعت افزایش می دهد. هرچند هدفگذاری تولید ۵/١١ میلیون بشکه ای نفت تا سال ٢٠١٧ تا حدودی آرامانگرایانه می نماید ولی به اذعان کارشناسان نفتی، افزایش ظرفیت تولید نفت عراق تا ۶-٧ میلیون بشکه در روز تا سال ٢٠١٧ در نتیجه قراردهای دولت با شرکت های بزرگ نفتی چون اگزون موبیل و شل منطقی است. سهمیه تولید کنونی عراق در اوپک ۵/٣ میلیون بشکه است که انتظار می رود تا سال ٢٠١١ این کشور به این میزان تولید دست یابد. بنایراین با توجه به این روند اولین سوال این است که چنین ظرفیت تولیدی با توجه به نیاز های شدید دولت عراق به دلارهای نفتی چگونه بر امنیت ملی ایران تاثیر می گذارد؟

روندها:

سرمایه‌گذاری عراق در صنعت نفت؛ دورنمای تولید

بخش نفتی عراق در طی تحریم‌های اعمالی دو دهه گذشته و نیز آسیب‌های سه جنگ عراق علیه ایران، عراق علیه کویت و آمریکا علیه عراق به شدت آسیب دیده است و زیرساخت‌های آن نیازمند مدرن‌سازی و سرمایه‌گذاری است. پس از جنگ 2003، سرمایه‌گذاری در صنعت نفت عراق در ذیل پروژه «بازسازی عراق» مورد توجه قرار گرفت. در بودجه دولت عراق در سال 2009، ردیف بودجه وزارت نفت 2/3 میلیارد دلار است که 50 درصد نسبت به سال گذشته افزایش نشان می‌دهد.¹ این میزان سرمایه‌گذاری دولتی برای افزایش سطح تولید عراق به هیچ وجه کافی نیست. طبق تخمین‌های بانک جهانی، حداقل سالانه ١ میلیارد دلار هزینه اضافی دیگر لازم است تا بتوان سطح تولید فعلی عراق را حفظ نمود.² بنابراین با توجه به ضعف توانمندی‌های داخلی، دولت عراق سعی کرده است تا با جلب مشارکت‌های بزرگ بین‌المللی در میادین نفتی خود بتواند ظرفیت تولید خود را افزایش دهد.

سال 2009 به عنوان یک نقطه عطف جدید در موضوع سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت نفت عراق است. این کشور برای اولین بار پس از سال 1975 که به تبع ملی کردن صنایع نفت خاورمیانه، نفت خود را ملی اعلام نموده و درهای کشور را بر روی شرکت‌های نفتی بین‌المللی بست، اقدام به برگزاری ٢ دور مناقصه بین‌المللی پروژه‌های نفتی خود نمود. این مناقصه‌ها در چارچوب «طرح استراتژیک 3 ساله» به منظور افزایش ظرفیت تولید عراق از 7/2 میلیون بشکه به 10 میلیون بشکه در روز³، با اهداف زیر است:

الف: نوسازی حوزه‌های نفتی در حال تولید

ب: هدف توسعه و تولید حوزه ه‌ای نفتی توسعه نیافته⁴

برآوردهای افزایش ظرفیت نفت عراق تا سال 2023 (میلیون بشکه در روز⁵)

دورنما:

نفت عراق؛ تهدیدات نوین امنیت ملی ایران

در این بخش به بررسی تأثیرات احیاء نفتی عراق بر امنیت ملی ایران از منظر دورنمای توسعه بخش انرژی عراق پرداخته می‌شود.

1- تضعیف استراتژی نفتی ایران

سیاستگذاری نفتی ایران در دوره پس از انقلاب اسلامی بر پایه حداکثرسازی منفعت از طریق کنترل عرضه نفتی و افزایش قیمت نفت قرار دارد. مهمترین دلیل اتخاذ این استراتژی، دلایل فنی ناشی از ضعف تکنولوژیک و تحریم‌های آمریکا در افزایش ظرفیت تولیدی ایران است. سیاستی که درست نقطه مقابل سیاستگذاری نفتی عراق کنونی قرار دارد که عبارتست از «افزایش میزان صادرات و افزایش درآمد» قرار دارد.⁶ بنابراین تقویت هرچه بیشتر سیاستگذاری نفتی عراق منجر به تضعیف سیاستگذاری نفتی ایران خواهد شد.

2- تضعیف همگرایی اوپک

جمهوری اسلامی با گرایشات ضد هژمونیکی سیاست خارجی خود و رویکرد گسترش همکاریهای جنوب- جنوب، خواستار تقویت نهادهای اقتصادی تأثیرگذاری چون اوپک در تصمیم‌گیریهای کلان اقتصاد سیاسی بین‌المللی است. حمایت از گروه عدم تعهد، گروه 77، گروه 15، پیوستن به نهادهای منطقه‌ای و پیگری تشکیل سازمانی گازی چون اوپک از زمره این جهت‌گیریهاست. از اینرو تضعیف انسجام اوپک و به تبع آن تحلیل رفتن توان تأثیرگذاری آن در تعاملات جهانی، منجر به تقویت جایگاه جهان شمال (آمریکا) شده و منجر به افزایش دغدغه‌های امنیتی ایران می‌گردد.

3- کاهش وابستگی به نفت ایران

افزایش تولید نفت عراق به ٨ میلیون بشکه تا سال 2017 در صورتی که تحقق یابد یکی از مهمترین دغدغه‌های آمریکا را در مورد افزاش قیمت نفت در صورت افزایش فشارها بر جمهوری اسلامی ایران برطرف می‌کند.

هرچند به موازات حمایت آمریکا از افزایش تولید نفت عراق و عرضه جهانی نفت، ایالات متحده به تشویق دیگر کشورها برای تغییر مزیت ژئوپلتیکی انتقال انرژی نیز می‌پردازد، حمایت آمریکا از خطوط لوله انتقال نفت Habashan- Fujairah در امارات متحده عربی به منظور کاهش اهمیت تنگه هرمز نیز، سیاست‌های هماهنگی می‌باشند که به تضعیف توان ملی و تهدید امنیت ملی ایران می‌انجامد. لازم به ذکر است که این خط لوله طبق برنامه ریزی ها در سال ٢٠١١ به بهره برداری می رسد.⁷

4- جایگزینی انرژی عراق به جای انرژی ایران در بازارهای سنتی مصرف نفت ایران

در موضوع بازاریابی منابع انرژی برای ایران از لحاظ تئوریک، وضعیت بازی حاصل جمع جبری صفر⁸ حاکم است. بدین معنی که افزایش منافع رقبای ایران همراه با کاهش منفعت ایران خواهد بود. بجز حوزه گازی عراق که با پیوستن به خط لوله ناباکو، وابستگی این خط لوله را به منابع گازی ایران کاهش می‌دهد، خیز عراق به تأمین نیازمندیهای نفتی جنوب و جنوب شرق آسیا که بازارهای سنتی مصرف نفت ایران پس از انقلاب محسوب می‌شوند، می‌تواند سبب تهدید منافع ملی ایران را فراهم آورد. کاهش واردات نفتی چین، هند و ژاپن از ایران و به موازات آن تشویق سرمایه‌گذاری‌های چینی‌ها در عراق از سوی آمریکا، از نمونه‌های این تهدید است. به عنوان مثال در سال 2008 بازار مصرف آسیا 34 درصد نفت صادراتی عراق را تشکیل می داد که این میزان در2010 افزایش داشته است.

5- برتری آتی عراق در حوزه‌های مشترک

توجه عراق به حوزه‌های مشترک گازی نفتی خود با ایران و کویت در سایه حضور شرکت‌های بزرگ بین‌المللی نیز می‌تواند در آینده کابوس عقب‌ماندگی ایران در بهره‌برداری از حوزه‌های مشترک در خلیج فارس (بخصوص پارس جنوبی) را تکرار کند.

هرچند آمارهای مربوط به حوزه های مشترک منابع هیدروکربور ایران با عراق به طور دقیق مشخص نیست ولی به زعم هادی نژادحسینیان، آنرا تا 20 حوزه مشترک ذکر کرده اند که از آن میان حوزه های نفت شهر، دهلران، پایدار غربی، آزادگان و یادآوران با اهمیت تر است. ادامه نفت شهر در عراق، نفت خانه خوانده می شود و حوزه های آزادگان و یادآوران به ترتیب در مجاورت میدان مجنون و میدان سندباد قرار دارد. مهمترین چالش اخیر در حوزه های مشترک مربوط به چاه شماره 4 پیچ انگیزه است که در عراق چاه شماره 4 فکه نامیده می شود که در اواخر سال گذشته منجر به بروز تنشهای مرزی گردید.

دولت عراق برخلاف دولت ایران که استراتژی توسعه و نیز توان مالی چندانی برای توسعه حوزه های مشترک ندارد، در چارچوب طرح توسعه منابع نفتی خود به طور جدی در صدد توسعه خوزه های مشترک خود با ایران و کویت است. قراداد مربوط به توسعه حوزه مشترک نفتی Badra با با شرکتهای گازپروم، پتروناس مالزی و کوگاز کره منعقد کرده است که ارزش ذخیره نفتی این حوزه معادل 5.5 میلیارد دلار است. طرح توسعه میدان مجنون نیز می تواند در صورت تعلل ایران در توسعه حوزه آزادگان به «مهاجرت نفتی» حوزه های مشترک به سوی عراق بینجامد. هرچند در ماه می 2010 علیرضا ضیغمی مدیر عامل وقت شرکت نفت مناطق مرکزی خبر از انعقاد «یادداشت تفاهم توسعه 5 حوزه نفتی مشترک ایران و عراق» داد ولی از روند اجرایی این یادداشت تفاهم خبر چندانی هنوز منتشر نشده است.

بنایراین احیاء آتی نفت عراق و اهتمام آن کشور به حوزه های مشترک نیز از تهدیدهای آتی امنیت ملی ایران است.

[1]- EIA. Country Analysis Briefes.Iraq.op.cit.

[2] – Ibid.

[3].Business Monitor International. Iraq Oil & Gas Report. (2010). At:< www.businessmonitor.com/oilgas/iraq.html>

[4]. Ruba Husari.( 2009) The Rush For Oil: Iraq’s Oil Capacity Potential And Regional Geopolitics. Middle East Economic Survey. VOL. LII.No 45.At: <http://www.mees.com/postedarticles/oped/v52n45-5OD01.htm>

[5] . Husari.( 2009).Op.Cit.

[6].Iraqi crude production targets extraordinarily ambitious(2010)At:<http://www.petroleum-economist.com/default.asp?page=14&PubID=46&ISS=25607&SID=725549>

[7]. Habshan, Fujairah pipeline completion in 2011(2009).At:< http://www.ameinfo.com/195391.html >

[8]. Zero Sum Game