داود احمدزاده
تحلیلگر مسائل غرب آسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری ایران با پیروزی فرد میانه رو وقائل به سیاست تعامل بجای تقابل با تاکید بر گسترش روابط خارجی با همسایگان منطقه ای به پایان رسید .البته بحث سیاست همسایگی و کاهش تنش های منطقه ای سیاست دولت سیزدهم هم بود در این مسیر دولت قبل موفق به عادی سازی روابط با عربستان سعودی به عنوان یکی از کنشگران اصلی منطقه با میانجی گری چین نیز شد.
با این وجود، به رغم گذشت بیش از یکسال ونیم از گشایش در روابط سیاسی دوهمسایه بزرگ در دنیای اسلام ایران و عربستان در عرصه عملی به غیر از چند بازدید دیپلماتیک و برخی تعارفات سیاسی مبنی بر تمایل طرفین به همکاری ها در حوزه های مختلف شاهد اجرایی شدن این توافق مهم نبودیم .گرچه ایران اشتیاق بیشتری برای نزدیکی به عربستان از خود نشان داده و تلاش کرده که از ظرفیت های موجود برای کاهش تنش های گسترش همکاری های دوجانبه وچندجانبه سود ببرد ولی تردید مقامات سعودی به دلیل ملاحظات امنیتی و سیاسی هنوز ابهاماتی را در روند نزدیکی دو کشور ایجاد کرده است .
در بررسی آخرین وضعیت روابط ایران و عربستان در سطوح مختلف چالش ها وفرصت های موجود باید گفت :
1-به نظر می رسد برخی از مشکلات ساختاری و اختلافات در حوزه های استراتژیک همچنان بر آینده روابط تهران- ریاض سایه افکنده تا این موانع حل وفصل نشود ابراز تمایل و برخی مساعی طرفین بر بهبود روابط ونیز نزدیک بیشتر دو کشور امکان پذیر نخواهد بود.
اگر به سطوح چالش ها در حوزه های داخلی و منطقه ای وبین المللی در ابعاد سیاسی- اقتصادی وفرهنگی نگاهی درست داشته باشیم.برخی موانع ساختاری و تاریخی آشکارتر می شود. به نظر می رسد که فقدان هویت مشترک به واسطه نبود هنجارهای مشترک معطوف به ساختار سیاسی متفاوت دو کشور نیز هست یکی از چالش هاست .
متاسفانه در طی چندین دهه متوالی روابط ایران وعربستان سعودی تابعی از هویت متفاوت دو کشور بر سر رقابت در رهبری دنیای اسلام تمرکز یافته بود و تهدید سازی و تهدید پنداری طرفین از همدیگر به دلیل رقابت سخت منطقه ای بر سر گسترش نفوذ از طریق بازی حاصل جمع صفر تبلور آن سیاست موازنه سازی و تشکیل ائتلاف های منطقه ای پیگیری می شد مانع از هرگونه همکاری و کاهش تنش فیمابین گردید.
در واقع فقدان یک تعریف مشترک از امنیت و رژیم امنیتی در منطقه شرایط بغرنجی را در روابط دو کشور ایجاد کرد متغیر بازدارنده دیگر نوع نگاه متفاوت دو کشور به موضوع فلسطین ونیز اسرائیل هست. البته این مولفه در تنظیم چگونگی روابط دو کشور در آینده نیز همچنان اثرگذار خواهد بود. ایران با حمایت همه جانبه از محور مقاومت به ویژه پس از 7 اکتبر تمام امکانات سخت افزاری ونرم افزاری خود را برای پیروزی حماس بکار گرفته در حالی که عربستان سعودی در این عرصه فقط به اعاده صلح در بازه زمانی کوتاه مدت ونیز طرح دو دولت برای پایان منازعه تاریخی میان اعراب و اسرائیل بر سر موضوع فلسطین مقعد هست .در این مسیر تلاش ریاض بر تقویت تشکیلات خودگردان فلسطینی ونیز سپردن آینده نوار غزه به این گروه هست . از دیگر سو عربستان با چانه زنی های سیاسی به دنبال امتیاز گیری از آمریکا برای عادی سازی احتمالی روابط با اسرائیل هم هست موضوعی که آینده روابط شکنده تهران – ریاض را با چالش جدی تری روبرو می سازد .گ
2- در سطح بین المللی روابط میان دو کشور همچنان تابعی از رقابت میان قدرت های بزرگ ( آمریکا ،چین و اتحادیه اروپا )ترسیم شده تمرکز آمریکایی از غرب آسیا به شرق آسیا به دلیل رقابت با چین بر سر موضوع تایوان ونیز تداوم جنگ در اوکراین در دوره جو بایدن به برخی از تنش ها میان ریاض – واشنگتن دامن زد وبا تغییر رویکرد سیاست خارجی بن سلمان مبنی بر چند جانبه گرایی و نگاه به شرق روند روابط دومتحد نزدیک و قدیمی ( آمریکا – عربستان با دشواری های بیشتری هم مواجه گردید) دوری ریاض واشنگتن ورود چین به معادلات غرب آسیا از طریق همکاری های گسترده اقتصادی و تعمیق به حوزه امنیتی برای مقامات کاخ سفید گران تمام شد.
بنابراین آمریکایی با وعده همکاریهای راهبردی و نزدیک با عربستان از لزوم قرارداد جدید امنیتی حرف به میان آورند موضوعی که با شروط مشخص بن سلمان روبرو شده است. بنابراین عربستان سعودی با علم به ظرفیت های جدید خود در همکاری با چین خواستار تضمین امنیت ونیز غنی سازی اورانیوم و دریافت تسلیحات پیشرفته از آمریکا در قبال عقد قرارداد راهبردی جدید شده است. در این میان بحث انتخابات ریاست جمهوری آمریکا احتمال پیروزی ترامپ هم می تواند عنصری تاثیر گذار در روابط آینده ایران و عربستان قلمداد گردد . اگر ترامپ پیروز انتخابات آتی ریاست جمهوری آمریکا شود با توجه به تجربه همکاری نزدیک با بن سلمان به شخصی سازی بیشتر روابط با حاکمان سعودی خواهد اندیشد.
لذا گرچه تصور نمی رود با حتی پیروزی ترامپ روابط ایران و عربستان به نقطه صفر برگردد با این وجود؛ ترامپ در بحث بر برجام هم با ایران چالش اساسی دارد موضوع هسته ای ایران و سطح غنی سازی آن برای سعودی ها همچنان چالش زا است. لذا خروج کامل ایران از پادمان بین المللی و افزایش غنی سازی اورانیوم در صورت بسط تحریم ها و تمایل اتحادیه اروپا به اسنپ بک (فعال نمودن مکانسیم ماشه یا بازگشت خودکار تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد) روند روابط تهران –ریاض با موانع جدی تر روبرو خواهد شد .
3-در حوزه داخلی باید اشاره کرد اگر روابط کشورها به چهار مرحله تعامل ؛ تقابل همکاری راهبردی و اتحاد تقسیم کنیم، ایران و عربستان پس از رقابت حداکثری تازه وارد تعامل شده اند. در داخل ایران با شکل گیری دولت جدید و سیاست تعاملی با دنیا به ویژه با همسایگان عرب انتظارمی رود روند بهبود روابط شتاب بیشتری به خود بگیرد. با این وجود ، برای نیل به هدف مهم موانع داخلی را برطرف سازد اجماع داخلی میان نخبگان سیاسی و داشتن نقشه راه برای توسعه روابط راهبردی با عربستان مهم است.
متاسفانه اتفاقات گذشته از جمله تعرض به سفارت عربستان منجر به قطع و تیرگی کامل روابط شد. مسئولیت دولت جدید ایران را در تعهد به حفظ امنیت و احترام به کنوانسیون ژنو در موضوع حفظ اماکن دیپلماتیک از هرگونه تعرض احتمالی دو چندان نموده است. از دیگر سو برای نیل به همکاری ها به ویژه در موضوع اقتصادی که ایران بیشتر به آن نیاز دارد. در گام اول گذر از تعارضات ایدئولوژیکی ( مسائل قومی – مذهبی) توجه به اشتراکات دینی ضروری است. به نظر می رسد عربستان سعودی همچنان به رغم تلاش های بن سلمان برای ایجاد فضای باز سیاسی در داخل به دلیل حاکمیت ایدئولوژی سنی وهابی با موانع در ارتباط با ایران روبروست .
اما در بحث فرصت ها باید اشاره کرد شرایط حاکم بر منطقه و نظام بین الملل (گذار از نظام یک قطبی به رهبری آمریکا به نظام چند قطبی ) هزینه سنگین تنازعات منطقه ای ایران و عربستان را مجبور به عبور از کشمکش های قبلی و ایجاد یک نظام امنیتی منطقه ای جدید با مشارکت یکدیگر نموده است . عربستان سعودی برای اجرایی نمودن طرح نئوم ( سند چشم انداز 2030) به نیاز به امنیت و حل بحران های تنیده در اطراف خود را دارد در این مسیر ایران به عنوان یکی از کنشگران منطقه ای می تواند همکاری متقابل ثمر بخش در نیل به امنیت پایدار داشته باشد .
گام اول ایران در اعتماد سازی در کمک به آتش بس و توافق صلح یمنی ها با عربستان برداشته است و عربستان سعودی خوب آگاه است بدون رضایت ایران و بکارگیری ظرفیت آن امکان صلح سازی در منطقه وجود ندارد. از اینرو با وجود تنش های گسترده در دریای سرخ میان حوثی ها و آمریکا به همراه متحدان بر سر عبور مرور کشتی ها از باب المندب عربستان نه تنها با آمریکایی ها در حفاظت از کشتیرانی همراه نشدند بلکه تلاش خود را برای برقراری صلح بکار بستند .
به نظر می رسد در بحث فرصت علاوه بر دیپلماسی حج که بیشتر جاذبه ایدئولوژیک هم دارد دیپلماسی نفت ( میزان ذخایر نفت در کشور عربستان سعودی 264 وایران 151 دومین و سومین دارنده نفت دنیا ) هم می تواند عنصر کلیدی و پیشرانی برای بهبود روابط قلمداد گردد. عضویت هر دو کشور در اوپک ( تنظیم گری قیمت نفت )سازمانهای منطقه ای ایران اکو شانگهای و بریکس وعربستان سعودی جی 20 و شورای همکاری خلیج فارس ظرفیت مناسبی برای هر دو کشور است .
همانطور که اشاره شد موانع تاریخی وبرخی تعارضات ایدئولوژیکی همچنان روابط دوکشور با چالشی مواجه ساخته است. ولی مهم اراده طرفین بر بهبود روابط و گذر از موانع هست. پیشنهاد مشخص این است که دولت 14با نگرش واقع بینانه به موانع و چالش در روابط با عربستان به عنوان کشوری مهم و اثرگذار در معادلات منطقه ای حتی جهانی با خلق فرصت های جدید ( گفتگو و دعوت رسمی از مقامات عربستان سعودی در اولین فرصت به تهران) از ایجاد موانع بر سر گسترش روابط فیمابین به ویژه در عرصه اقتصادی جلوگیری کند.
رئیس جمهور منتخب با همان نگاه کارشناسانه به جنس روابط حیاتی عربستان در بازه زمانی کوتاه مذکرات جدی را برای کاهش و مدیریت تنش ها در سطح منطقه با عربستان آغاز کند مسیر دشوار روابط فقط با برنامه ریزی و دوری از هرگونه هیجانات کاذب و نگاه راهبردی بلندمدت امکان پذیر خواهد بود. بدترین راهبرد در این مسیر به ویژه در حوزه اقتصادی ” زود و زیاد “خواهد بود. بدین معنی طرف ایرانی در کوتاه مدت بدون برنامه و ادراک درست از واقعیت پیچیده بین المللی و منطقه ای منتظر نتایج کلان باشد.
از منظر دیگر نیز عمق بخشی به روابط با عربستان برای ایران در دولت جدید مهم خواهد بود. با توجه به پروسه طولانی مذاکرات احتمالی با غرب بر سر موضوع برجام و نیاز آنی ایران به سرمایه گذاری خارجی برای رونق اقتصادی ورود سرمایه ای سعودی و کشورهای ثروتمند شورای همکاری خلیج فارس یک غنیمت بزرگی است ولی این امر جز اطمینان بخشی واعتمادسازی بیشتر امکان پذیر نخواهد بود .
