دکتر مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
از زمان دستگیری عمران خان-نخست وزیر سابق و رهبر سابق حزب تحریک انصاف- در اوایل سال گذشته، پاکستان درگیر ناآرامی های بسیاری بوده است. بی ثباتی سیاسی به دلیل برکناری عمران خان مجموعه ای از تنش ها را در پاکستان به وجود آورد. خان یک جنبش مخالف مردمی را علیه دولت ائتلافی و ارتش کنونی رهبری می‌کند و در طول سال گذشته راهپیمایی و اعتراضات گسترده ای در سراسر کشور برگزار شد که به خشونت و بازداشت معترضان انجامید.
از سوی دیگر بحران اقتصادی پاکستان در سال گذشته تشدید شد به طوری که ارزش روپیه به شدت کاهش یافت و ذخایر خارجی آن به سطح بسیار پایین 4.3 میلیارد دلاری رسیدکه احتمال نکول را افزایش داد. بحران اقتصادی هر چند سال یک بار در پاکستان رخ می دهد که ناشی از اقتصادی است که به اندازه کافی تولید نمی کند و بیش از حد هزینه می کند، بنابراین به بدهی خارجی متکی است. بدین ترتیب سال گذشته بی ثباتی سیاسی داخلی و پیامدهای فاجعه بار سیلاب بحران اقتصادی را بدتر کرد. البته افزایش قیمت جهانی مواد غذایی و سوخت در پی جنگ روسیه در اوکراین، یک عنصر خارجی مهم بود که در تشدید بحران نقش داشت. ضمن اینکه پاکستان یکی از کشورهایی است که بیشتر در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب پذیر است و به ویژه بخش کشاورزی آن در معرض شرایط آب و هوایی شدید قرار دارد. در راستای کاهش اثرات بحران اقتصادی دولت به محدود کردن واردات و تعطیلی زودهنگام مراکز خرید و تالارهای عروسی متوسل شد، اقدامات کوچکی که نتوانست به اندازه کافی مشکل را برطرف کند(1).
اگرچه پاکستان با کمک صندوق بین‌المللی پول و وام‌های کشورهای دوست، به‌ویژه عربستان سعودی و سایر کشورهای حوزه خلیج فارس، فعلاً از نکول جلوگیری کرد اما این به تنهایی کافی نیست چراکه از نظر کارشناسان میزان تولید اقتصاد در مقابل میزان خرج کردن آن باید تغییر نماید. اما به نظر می رسد هیچ یک از احزاب سیاسی پاکستان اراده یا توانایی سیاسی برای ایجاد چنین تغییری را ندارند. لازم به ذکر است طبق گزارش ها، پاکستان باید 73 میلیارد دلار تا سال 2025 بازپرداخت کند. بحران اقتصادی کنونی پاکستان عمدتاً ناشی از بدهی خارجی آن که بالغ بر 126.3 میلیارد دلار است، می باشد. این کشور این بدهی را به طیف وسیعی از طلبکاران از جمله سازمان های چندجانبه، کشورهای باشگاه پاریس، وام دهندگان خصوصی و تجاری و چین بدهکار است، از این رو تورم به رکورد 38 درصد رسید و 6 میلیون نفر دیگر زیر خط فقر قرار گرفتند.
لازم به ذکر است فروپاشی یا بی ثباتی بالقوه اقتصاد پاکستان می تواند عواقب قابل توجهی برای همسایگان و جامعه جهانی داشته باشد. در سال گذشته بحران اقتصادی پاکستان به طور قابل توجهی ظرفیت آن را برای مقابله با چالش های امنیتی داخلی و خارجی تضعیف کرد. در حال حاضر این کشور با احیای تروریسمی که توسط گروه های مختلف شبه نظامی انجام می شود دست و پنجه نرم می کند. این گروه‌ها از بحران اقتصادی برای پیشبرد فعالیت‌های مخرب خود سوء استفاده کرده‌اند که تهدیدی قابل‌توجه برای ثبات و امنیت پاکستان و همسایگان در نظر گرفته می شود.
در این راستا «طالبان پاکستانی»«TTP»که مسئول کشتار ده‌ها هزار پاکستانی است، و با روی کار آمدن حکومت طالبان در افغانستان جسورتر نیز شده، به تهدیدی بزرگ برای پاکستان تبدیل شده است. این گروه در سال گذشته دست‌کم 150 حمله در پاکستان انجام داد که عمدتاً در شمال غرب این کشور صورت پذیرفت. از آنجایی که تحریک طالبان پاکستان در افغانستان پناهگاه دارد، دولت پاکستان خود را از مقابله با این گروه دور می‌بیند. مذاکرات دولتی با تحریک طالبان پاکستان به طور مکرر شکست خورده است، زیرا این گروه اساساً با مفهوم دولت و قانون اساسی پاکستان که امروز وجود دارد، مخالف است. البته طالبان افغانستان نیز کمکی به مقابله با تحریک طالبان پاکستان ارائه نکرد و روابط پاکستان با طالبان افغانستان به طور قابل توجهی در عین حال به دلیل مسائل دیگر، از جمله مرز دیورند، بدتر شد(2).
اسلام آباد پناهجویان افغان را مسئول افزایش حملات اخیر گروه های مسلح می داند که بیشتر آنها توسط تحریک طالبان پاکستان که به دلیل قرابت ایدئولوژیکی آن با طالبان افغانستان به عنوان طالبان پاکستانی نیز شناخته می شود، انجام شده است. دولت پاکستان می گوید که ۱۴ مورد از ۲۴ حمله انتحاری در این کشور در سال گذشته توسط اتباع افغان صورت پذیرفته است. از حدود 4 میلیون پناهجوی افغان در پاکستان، 1.7 میلیون نفر فاقد مدرک هستند، از این رو باید خاک پاکستان را ترک نمایند. از سوی دیگر در یک نظرسنجی مشخص شد که 84 درصداز مردم پاکستان اقدام دولت را برای اخراج پناهجویان و مهاجران غیرقانونی، عمدتاً از افغانستان، به شدت تأیید کردند. علاوه بر این، 64 درصد از پاسخ دهندگان گفتند که بازگرداندن افغان ها به کشورشان منجر به بهبود امنیت و صلح در پاکستان خواهد شد(3).
همچنین در سال گذشته معضلات اجتماعی نظیر فقر، بیکاری، استرس ناشی از بیکاری، ازدیاد جمعیت، کودکان کار، مسئله زنان و دختران، زیرساخت های بهداشتی ضعیف، بی عدالتی، بی ثباتی اقتصادی، عموم مردم پاکستان را تحت تاثیر قرار داد. این مشکلات به هم پیوسته و دارای موانعی در توسعه همه جانبه پاکستان به شمار می آیند(4).
در مجموع می توان گفت در سال 1402 به دلیل مشکلات اقتصادی که مردم پاکستان تجربه کرده اند، ناخشنودی و ناامیدی زیادی از جمله اعتراض، اعتصاب، شورش و خشونت به وجود آمد. ساختار اجتماعی و اعتماد به دولت به دلیل افزایش هزینه های زندگی، بیکاری، نابرابری و ناامنی، تشدید عدم اطمینان سیاسی، بحران تراز پرداخت و کاهش ذخایر خارجی آسیب فراوان دید. همچنین ثبات و وحدت ملت در نتیجه تشدید تنش‌های قومی، فرقه‌ای و منطقه‌ای ناشی از بحران اقتصادی در معرض خطر قرار گرفت. همه اینها با افزایش تورم، توقف رشد اقتصادی و تجاری و پولی، پاکستان را با بیش از 220 میلیون نفر با بحران های متعددی مواجه ساخت که به نظر می رسد در سال های آینده نیز تداوم داشته باشد.
کلید واژگان: پاکستان، اقتصاد، سیاست, طالبان پاکستانی, امنیت, مریم وریج کاظمی
1-https://www.brookings.edu/articles/pakistan-five-major-issues-to-watch-in-2023/
2-https://www.theguardian.com/global-development/2023/aug/05/a-year-on-the-devastating-long-term-effects-of-pakistans-floods-are-revealed
3-https://www.aljazeera.com/news/2023/11/22/whats-wrong-the-silence-of-pakistanis-on-expulsion-of-afghan-refugees
4- https://healthwire.pk/healthcare/major-social-problems-in-pakistan/
